TARİH METODU - Deneme Sınavı - 2

Doğu dünyası ile ilgili bibliyografyaların bibliyografyası niteliğindeki şu çalışmaya müracaat edilebilir: Theodore Besterman, A World Bibliography of Oriental Bibliographies, (Yayınlayan: J. D. Pearson), Totowa 1975.

Ortaçağ tarihi ve kaynaklarıyla ilgili sınırlı bir bibliyografya denemesi şu iki çalışmada bulunabilir: Akdes Nimet Kurat, Ortazaman Tarihi İçin Kısa Bir Bibliografya, İstanbul 1934; Ortaçağ Türk Tarihinin Ana Kaynakları, ed. Altan Çetin, Ankara 2008.

Dünyada İslâmî yazmaların bulunduğu kütüphaneler ve bu kütüphanelerin yazma kataloglarına giriş niteliğindeki şu çalışma zikredilebilir: Word Survey of Islamic Manuscripts.

Ortaçağ’da yaşamış müellifler ve bu müellifler tarafından kaleme alınan eserlerin isimlerinin tespiti, Ortaçağ tarihi araştırmalarında karşılaşılan en önemli güçlüklerden biridir. Araştırmacıların bu meselenin çözümünde bazı bibliyografik eserlere müracaat etmeleri gerekmektedir. Bu konuda müracaat edilebilecek başlıca eser-ler arasında şunları saymak mümkündür: İbnu’n-Nedîm, el-Fihrist fî ahbâri’l-’ule-mâ’i’l-musannifîn min el-kudemâ’ ve’l-muhdesîn ve esmâ’i kutubihim, neşr. Güs-tav Şügel, Leipzig 1872; Kâtip Çelebi (Hâcı Halîfe), Keşfu’z-zunûn ‘an esâmi’l-ku-tub ve’l-funûn, I-II, (Neşreden: Kilisli Muallim Rıfat - fierefeddin Yaltkaya), İstan-bul 1941-1943; Bağdadlı İsmail Paşa, İzâhu’l-meknûn fî’z-zeyl ‘alâ keşfi’z-zunûn‘an esâmi’l-kutub ve’l-funûn, (Neşreden: Kilisli Muallim Rıfat - fierefeddin Yaltka-ya), İstanbul 1945-1947; Bağdadlı İsmail Paşa, Hediyyetu’l-’ârifînesmâ’u’l-mu’elli-fîn ve âsâru’l-musannifîn, (neşr. Kilisli Muallim Rıfat - İbnu’l-Emin Mahmud Ke-mal - Avni Aktuç), I-II, İstanbul 1951-1955; Ömer Rizâ Kehhâle, Mu’cemu’l-mu’el-lifin: Terâcimu musennifi’l-kutubi’l-’Arabiyye, I-XV, Dimaşk 1376-1381/1957-1961;Hayru’d-dîn ez-Ziriklî, el-A’lâm: Kâmûsu terâcim, I-X, Kahire 1373-1378/1954-1959 (yeni bir yayını: neşr. Zuheyr Fethullah, I-VIII, Beyrut 1984).

Ortaçağ alanında çalışan araştırmacıların, İslâm dünyasının tarihi, coğrafyası, edebiyatı ve kültürü ile ilgili her türlü meselede ilk müracaat etmesi gereken eserler arasındadır. Bu alanda araştırmacıların istifade edebileceği başlıca ansiklopediler şunlardır: Encyclopaedia of Islam, I-IV, Leiden 1913-1934; Supplement, Leiden 1938 (=EI): Avrupalı oryantalistler tarafından İngilizce, Fransızca ve Almanca olmak üzere üç farklı dilde yayınlanmıştır. İslâm dünyasının dili, tarihi, edebiyatı ve kültürüyle ilgili dünyadaki ilk büyük modern ansiklopedidir. Encyclopaedia of Islam, New edition, I-XI, Leiden 1954-2002 (= EI2): Encyclopaedia of Islam’ın ikinci yayınıdır. Bazı maddeler gözden geçirilerek yeni bilgilerle tekmil edilirken, pek çok madde yeniden kaleme alınmıştır. İngilizce ve Fransızca olarak iki dilde yayınlanmıştır. Encyclopaedia Iranica, New York, 1985 - (= EIr.): İran coğrafyasının dili, tarihi, edebiyatı ve kültürüyle ilgili bilgileri ihtiva etmektedir. Bugüne kadar on beş cilt yayınlanmıştır. Yayını devam etmektedir. Dâ’iretu’l-Ma’ârif-i Bozorg-i İslâmî, Tahran 1367/1988 - (= DMBİ): İslâm dünyasının dili, tarihi, edebiyatı ve kültürüyle ilgili maddeleri ihtiva etmektedir. Farsça olarak yayınlanmaktadır. Bugüne kadar on yedi cilt yayınlanmıştır. Yayını devam etmektedir. Bu ansiklopedinin İngilizce tercümesi Encyclopaedia Islamica adıyla yayınlanmaktadır (Leiden 2008 -). Bugüne kadar iki cildi yayınlanmıştır. Tercümesi devam etmektedir. Dâ’iretu’l-Ma’ârif-i Teşeyyu’, Tahran 1369/1990 - (= DMT): Şi’a mezhebi ve İran tarihi ve kültürüyle ilgili maddeleri ihtiva etmektedir. Farsça olarak yayınlanmaktadır. Yayını devam etmektedir. Dânişnâme-yi Cihân-i İslâm, Tahran 1369/1990 -, (= DCİ): İslâm dünyasının dili, tarihi, edebiyatı ve kültürüyle ilgili maddeleri ihtiva etmektedir. Farsça olarak yayınlanmaktadır. Bugüne kadar on dört cilt yayınlanmıştır. Yayını devam etmektedir. Dânişnâme-yi edeb-i Fârsî, (ed. Hasan Anûşe), I-VI, Tahran, 1380-1383/2001-2004: İran edebiyatıyla ilişki içerisinde bulunan edip, şair ve yazarların eserlerini ve biyografilerini ihtiva etmektedir. Farsça olarak yayınlanmaktadır. Yukarıda zikredilen ansiklopedilerin yanında Ali Ekber Dehhodâ’nın hacimli ansiklopedik sözlüğü de İran dünyası için vazgeçilmez bir el kitabı niteliğindedir: Lugat-nâme, neşr. Muhammed Mu’în, I-LVI, Tahran 1338/1959 (Eserin pek çok farklı baskısı vardır: neşr. Muhammed Mu’în - Ca’fer fiehîdî, I-XV, Tahran 1372-1373/1993-1994). Yine Bertold Spuler’in editörlüğünde yayınlanan şu külliyat da yer yer Ortaçağ tarihi araştırmaları için faydalıdır: Handbuch der Orientalistik,(ed. B. Spuler), [I: Ägyptoloji; II: Keilschriftforschung und Alte Geschichte Vorde-rasiens; III: Semitistik; IV: Iranistik; V: Altaistik; VI: Geschichte der islamischenLänder; VII: Armenisch und kaukasische Sprachen; VIII: Religion], Leiden-Köln1952-1968. Milli Eğitim Bakanlığı İslâm Ansiklopedisi, (İslâm Âlemi Tarih, Coğrafya, Etnografya, ve Bibliyografya Lugati), I-XIII, İstanbul 1940-1988 (= İA): Leiden’de yayınlanan Encyclopaedia of Islam esas alınarak Dr. Adnan Adıvar başkanlığında bir heyet tarafından yayınlanmaya başlanan bu eser, İslâm dünyasının dili, tarihi, edebiyatı ve kültürüyle ilgili Türkiye’de yayınlanan ilk büyük ansiklopedidir. Türk Ansiklopedisi, I-XXXIII, Ankara 1943-1986 (= TA): Ağırlıklı olarak Türk dili, tarihi, edebiyatı ve kültürüyle ilgili maddeleri ihtiva etmektedir. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, İstanbul 1988 - (= DİA): İslâm dünyasının dili, tarihi, edebiyatı ve kültürüyle ilgili maddeleri ihtiva etmektedir. Bugüne kadar kırk cilt yayınlanmıştır. Yayını devam etmektedir.

Hükümdar ve hanedan üyelerinin şecerelerini gösteren jeneoloji kitapları, araştırma alanları her ne olursa olsun, tarihçilerin daima ellerinin altında bulunması gereken eserler arasında yer alır. Araştırmacıların özellikle hükümdarların şecereleri, tahtta kaldıkları yılların, kullandıkları isim, unvan ve künyelerin tespiti ve hanedan üyeleri arasındaki akrabalık ilişkileriyle ilgili jeneoloji kitaplarına başvurmaları gerekmektedir.

Çalışma alanı ve konusu ne olursa olsun, tarih ve zaman tespiti ve kronolojik hesaplar, tarih araştırmacılarının her zaman karşılaştığı başlıca güçlükler arasında yer alırlar. Ortaçağ İslâm dünyasında kaynak ve vesikalarda umumiyetle hicrî takvim kullanılmıştır. Başlangıç olarak Hz. Muhammed’in Mekke’den Medine’ye hicretini esas alan bu takvimin bugün kullanılan takvime çevrilmesi, Ortaçağ tarihçilerinin daima karşılaştığı sıradan sıkıntılar arasında yer alır. Söz konusu çevirme işlemi zaman kaybının yanı sıra kimi zaman hatalara da sebep olabilmektedir. Bu gibi hataları en aza indirebilmek için, araştırmacıların ayrıntılı çevirme kılavuzlarına başvurmaları kaçınılmazdır. Bu konuda Faik Reşit Unat tarafından hazırlanan Hicrî Tarihleri Milâdî Tarihe Çevirme Kılavuzu(Ankara 1940) isimli eser kullanım güçlüğünden dolayı zaman zaman önemli hatalara sebep olabilmektedir. Yücel Dağlı ve Cumhure Üçer tarafından hazırlanan hicrî tarihleri miladî tarihe çevirme kılavuzu, söz konusu hataları mümkün oldukça azaltması açısından son derece faydalıdır: Y. Dağlı - C. Üçer, Tarih Çevirme Kılavuzu, I-V, Ankara 1997. Ortaçağ İslâm dünyasında, Moğol istilâsından sonra zaman zaman kaynak ve vesikalarda On İki Hayvanlı Türk Takvimi’nin kullanıldığı görülmektedir. Bu du-rum araştırmacılar için bazı sıkıntılara sebep olabilmektedir. Böyle durumlardaaraştırmacıların Osman Turan, Seyyid Hasan Takî-zâde, Louis Bazin, Ebu’l-Fazl Ne-be’î ve Charles Melville’in bu konudaki çalışmalarına müracaat etmeleri gerekir: O.Turan, Oniki Hayvanlı Türk Takvimi, Ankara 1941; S. H. Takî-zâde, “Sâl u mâh-ikadîm-i Turkhâ”, Doğumunun 60. Yılı Münasebetiyle Z. V. Togan Armağanı, İs-tanbul 1955, s. 49-38; Pavel Poucha, “Mongolische Miszellen”, CAJ, VII/2, (1962),s. 192-204; Louis Bazin, Les systemes chronologiques dans le monde turc ancien, Ortaçağ İslâm dünyasında kullanılan kronoloji sistemi ve farklı takvim türleripek çok araştırmada incelenmiştir. Bu konuda şu çalışmalara müracaat etmekmümkündür: Seyyid Hasan Takî-zâde, Gâhşomârî der-İrân-i Kadîm, Tahrân1316/1937; Ebu’l-Fazl Nebe’î, Takvîm u takvim nigârî der-târîh, Meşhed 1365/1986;S. H. Taqizadeh, “Various Eras and Calendars used in the Countries of Islam”,BSOAS, X/1, (1939), s. 107-132; E. Cavaignac, Tarihî Kronolojinin Esasları, İlâve-lerle Türkçe tercümesi: Osman Turan, Ankara 1954; Osman Turan, İstanbul’un Fethinden Önce Yazılmış Tarihi Takvimler, Ankara 1984.

Sorunun cevabı kitabın 87-88. sayfalarında yer almaktadır.

Ortaçağ İslâm dünyasındaki yer adları ve yerleşim yerleriyle ilgili başlıca sorunlar için Yâkût el-Hamevî (öl. 1229) tarafından ansiklopedik bir tarzda kaleme alınan Mu’cemu’l-buldân isimli esere müracaat etmek gerekecektir.

Onomastik dilbilimin şahıs adlarını inceleyen dalıdır.

Ortaçağ tarihi araştırmacıları için Arap şahıs adlarının tespitinde kullanılabilecek temel bir çalışma Leone Caetani tarafından yayınlanmıştır.

Takvîm-i Hânî İlhanlı hükümdarı Gazan Han (1295-1304) zamanında güneş esasına dayanan ve daha çok malî alanda kullanılmak üzere ihdas edilmiş bir takvimdir.

Hükümdarların şecereleri, tahtta kaldıkları yılların, kullandıkları isim, unvan ve künyelerin tespiti ve hanedan üyeleri arasındaki akrabalık ilişkileriyle ilgili araştırma yapmak isteyenlerin Jeneoloji kitaplarına bakmaları gerekir.

“Hicrî Tarihleri Milâdî Tarihe Çevirme Kılavuzu” adlı eser Faik Reşit Unat'a aittir.

Dîvânu Lugati’t-Türk Kaşgarlı Mahmûd tarafından kaleme alınan eserdir.

Devletler ve Hanedanlar Yılmaz Öztuna’nın eserlerinden biridir.

Milli Eğitim Bakanlığı İslâm Ansiklopedisi, (İslâm Âlemi Tarih, Coğrafya, Etnografya, ve Bibliyografya Lugati), I-XIII, İstanbul 1940-1988 (= İA): Leiden’de yayınlanan Encyclopaedia of Islam esas alınarak Dr. Adnan Adıvar başkanlığında bir heyet tarafından yayınlanmaya başlanan bu eser, İslâm dünyasının dili, tarihi, edebiyatı ve kültürüyle ilgili Türkiye’de yayınlanan ilk büyük ansiklopedidir.

Türkçe’nin Ortaçağ tarihi araştırmaları açısından en eski ve en mühim tarihî sözlüğü Kaşgarlı Mahmûd tarafından kaleme alınan Dîvânu Lugati’t-Türk’tür.

Orta Asya Türk tarihinini konu alan giriş niteliğindeki çalışmaları da burada zikretmek faydalı olacaktır: W. Barthold, “Turks”, EI, IV, s. 900-908; İbrahim Kafesoğ- lu, “Türkler”, İA, XII/2, s. 142-280; Z. V. Togan, Umumi Türk Tarihine Giriş, İstanbul 1946 (üçüncü baskı: İstanbul 1981); Denis Sinor, Introduction à l’étude de l’Eurasie Centrale, Wiesbaden 1963; K. H. Menges, The Turkic Languages and Peoples, Wiesbaden 1968; László Rásonyi, Tarihte Türklük, Ankara 1971; Annemarie von Gabain, Einführung in die Zentralasienkunde, Darmstadt 1979; A. Rona-Tas, An Introduction to Turcology, Szeged 1991; Wolfgang-Ekkehard Scharlipp, Die frühen Türken in Zentralasien: Eine Einführung in ihre Geschichte und Kultur, Darmstadt 1992; Peter B. Golden, An Introduction to the History of the Turkic Peoples, Wiesbaden 1992 (Türkçe terc. Osman Karatay, Türk Halkları Tarihine Giriş, Ankara 2002).

Etimolojik sözlükler özellikle Ortaçağ devletlerinde kullanılan unvan ve ıstılahların kökeni ve tarihî gelişiminin ortaya konulabilmesi açısından büyük önem taşı- maktadır. Türkçenin Ortaçağ tarihi araştırmacıları tarafından kullanılabilecek başlıca etimolojik sözlükleri arasında şunlar sayılabilir: Martti Räsänen, Versuch eines etymologischen Wörterbuchs der Türksprachen, Helsinki 1969; II: Wortregister, haz. István Keckskeméti, Helsinki 1971; Sir Gerard Clauson, An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth Century Turkish, Oxford 1972; V. M. Nadelyaev - D. M. Nasilov - E. R. Tanişev - A. M. fiçerbak, Drevnetürkskiy slovar’, Leningrad 1969; E. V. Sevortyan, Etimologiçeskiy slovar’ Tyurkskih yazıkov. Obşçetyurkskiye i mejtyurkskiye osnovı na bukvı glasnıye, I-VII, Moskova 1974 - (bu eser müellifin vefatından sonra talebeleri tarafından devam ettirilmiştir); Hasan Eren, Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü, Ankara 1999.