TARİH METODU - Deneme Sınavı - 13

Osmanlı Devleti’nde "yıllık" anlamına gelen Salnâmelerin yayımına 19. Yüzyılın ortalarından sonra başlanmıştır ve kendi dönemlerinin ikinci elden kaynağı niteliğindedirler. Her yıl devlet veya özel kurumlar tarafından yayımlanan Salnâmelerde, devlet kurumlarını ve o yılki devlet görevlilerini bulmak mümkündür.

Mehmed Neşrî’nin Kitâb-i Cihânnümâ isimli eseri Osmanlı Tarihini ilk devirleri için de önemli bir kaynaktır. Eser 1500 lerde kaleme alınmış ve kaynağı kendisinden önceki Aşıkpaşazâde Tarihidir. Bu gün her iki eser de elimizde olduğuna göre birincisi bütün önemine rağmen ikinci elden kaynak hükmündedir.

Burada şunun da bilinmesinde yarar vardır. Sıradan bir tarih okuyucusu gibi, tarih öğrencisi de tarih okumalarına her zaman araştırma eserlerden başlar. Bu eserler bizi kaynaklara yönlendirir, hatta çoğu kere tarih anlayışımızı da bu tür eserler şekillendirir. Bu yüzden önemlidirler. Fakat bizi ne kadar etkilerse etkilesinler, bu eserler mutlaka sorgulanarak okunmalıdır. Hangi tarih yöntemini takip etmektedir, kitabın yazım amacı nedir, kaynakları nelerdir, o konuda olup ihmal ettiği başka kaynaklar var mıdır? gibi soruların sorularak okunmaları gerekir. Elbette ilk okumaya başlanan bir kitapta bu soruların cevaplarını bulmaya çalışmak hem zaman hem de profesyonellik ister. Bu yüzden bunu yapamıyor olmamız kitabı okumamıza engel teşkil etmemelidir. Yukarıda sıralanan soruların zihinde tutulması bile başlangıç için yeterli olacaktır.

Kronikler, anlattığı dönemin içinde yaşayan bir tarihçinin tanık olduğu veya duyduğu olayları anlattığı yazılı kaynaklardır.

Doğu kültüründe evliyalar, şeyhler vb. batı kültüründe de azizler, azizeler hakkında söylenenlere menkıbe denilir. Bunlar özel bir anlatım tarzına sahiptirler. Kişilerin menkıbeleri anlatılırken, daima mensup oldukları dinin kaynaklarına referans vererek, onları örnek gösterirler. Zamanla bu anlatımlar, Menakibnâme adı ile yazılı eserlere dönüşmüştür.

Seyahatnameler, bir gezginin kaleminden çıkan eserlerdir. Kendi ülkelerinden başka yerlere, resmi veya özel amaçlar ile yapılan seyahatlerde, gezginin resmi amaçlı olmadan kaleme aldığı yazılarıdır. 10. yüzyılda İdil Havzası’na seyahat eden İbn Fadlan; 14. yüzyılda Anadolu’yu gezen İbn Batuta bilinen en eski doğu seyyahlarındandır.

Bu mezar taşlarının bazılarında mezar sahibinin ismi, mesleği, ölüm tarihi gibi bilgiler bulunur. Bazıları ise sanat değeri olan özenle yapılmış taşlardır. Kadın ve erkek mezar taşları, idareci, ulemadan vs. olan kimselerin farklı farklı mezar taşları da bulunmaktadır. Mezar taşları, yerleşim yerlerinin tarihlerini, sahiplerinin biyografisini, dönemin sosyal hayatını anlatan kalıntılardır.

Bir kimsenin veya kuruluşun adının, unvanının, mahlasının, metal veya başka sert cisimlere ters olarak kazınarak elde edilen nesnelere mühür denilir. Mühürler, ilk çağlardan itibaren gelişerek ve çeşitli şekillere girerek günümüzdeki şeklini almışlardır. Osmanlı döneminde mühür kazıma işi adeta bir sanata dönüştürüldü. Bu işi yapana “hakkâk” adı verilmekteydi.

İhtisas kütüphaneleri ise, ya bir alana bir konuya ayrılmış, bir dile veya birkaç dile ait kitapların toplandığı ve sadece uzmanların istifade edebildiği kütüphanelerdir. Örneğin Mısır’daki İskenderiye Kütüphanesi, İngiltere’de British Museum içindeki Yazmalar Kısmı ve Arap harfli (Osmanlıca, Arapça, Farsça) kitaplar bakımından dünyanın en zengin yazma kütüphanesi olan İstanbul’daki Süleymaniye Kütüphanesi birer ihtisas kütüphanesidir.

Kütüphaneler ya açık raf sistemi veya depo usulü ile çalışırlar. Ülkemizde her iki sistemde kitap tanzimini sağlayan Dewey Onlu Sistemi kullanılır. Bu sistemde her bilim dalına bir numara verilmiştir. Kitaplar o sisteme göre raflarda yer alırlar. Örneğin, 000-099 genel konular; 900-999 tarih kitapları için kullanılmaktadır. Yakındoğu ve Türk Tarihi eserlerine ayrılan numara ise 956’dır. Bu rakamdan sonra alt birimleri gösteren rakamlar eklenmiştir. Örneğin, 956.01 İslam’dan Önceki Türk Tarihi kitaplarına; 956.07 Osmanlı Tarihi; 956.08 ise Cumhuriyet Tarihi kitaplarına verilen numaralardır. Araştırmacı bu numaraları takip ederek istediği esere ulaşabilir.

Eldeki mevcut belgelerden anlaşıldığına göre Osmanlı Devleti, kuruluşundan itibaren resmi belgelerini korumaya çalışmıştır. Bu yüzden bu gün Osmanlı arşivinde 150 milyonu aşkın belge bulunmaktadır. Osmanlı Devleti Sultan Üçüncü Mustafa (1757-1774) döneminden itibaren eskiden beri koruduğu belgeleri bir arşiv mantığı ile koruma altıma almıştır. Ancak modern anlamda bir arşiv 1839-1861 yılları arasında Hazine-i evrak adı altında inşa edilir.

1. elden kaynaklar bir olaya fiilen iştirak etmiş, içinde yer almış veya olayı yakından takip etmiş kişinin kaleme aldığı eser olabileceği gibi; bir olay anısına inşa edilen abide; yazılan bir kitabe de olabilir. Aynı şekilde devletlerin bürokrasilerinde ürettikleri belgeler de üretildikleri tarihin bu tür kaynaklarındandır. Doğru cevap E'dir.

İkinci elden kaynaklar ile ilgili verilen ifadelerin hepsi doğrudur. Doğru cevap E'dir.

Araştırmalar:

Doğru cevap C'dir.

Zekeriya Kurşun’un Basra Körfezinde Osmanlı-İngiliz Çekişmeleri, Katar’da Osmanlılar adlı çalışması:

Doğru cevap C'dir.

Seyahatnameler yazılı kaynaklardandır. Doğru cevap C'dir.

Verilen konuların hepsi efsanelerin konuları arasında yer alır. Doğru cevap E'dir.

Hacı Bektaş-i Veli Türkiye’de en yaygın olan menkıbelerden biridir. Doğru cevap B'dir.

Tarihi kaynak değeri olanlar konusunu tarihten alan şiirlerdir. Bu tür kaynaklara Asya toplumlarından Türk, Moğol ve Araplar, Avrupa toplumlarından da Germenler sahiptirler. Doğru cevap E'dir.

Batılıların “Geneoloji”; Türklerin ve Arapların “Şecere” dedikleri kayıtlar, aslında aile tarihleridir. Arapçada “ağaç” anlamına gelen “Şecere”, terim olarak soy bilgisi demektir. Şecerelerde kişilerin soyu tıpkı bir ağacın dalları gibi detaylandırılarak yazılır. Doğru cevap C'dir.