TARİH FELSEFESİ II

Tarihsicilik (historicism) sözcüğünü tarihi mutlak ve zorunlu olarak ele alan idealist ve materyalist felsefelerin tarih anlayışının eleştirisi bağlamında ilk kez kullanan Friedrich Nietzsche’dir.

Comte bütün tarihi “üç hal yasası” ile açıklanabilecek ilerleyen bir süreç olarak ele almıştı.

Romantiklerden Novalis tarihselcilik sözcüğünü terime olumlu bir anlam yükleyerek ilk kez kullanan kişidir.

Tarihte mutlak bir anlam bulunamaycağını ileri süren, tarihin
bütününe ilişkin getirilen yorumların yine belirli bir çağın tinselliğine göreli olduğunu savunan ve tarih felsefelerini olanaksız gören tarihselci anlayışlar vardır.

Spengler ve Toynbee bu anlamda tarihte döngüsel süreçler gören düşünürlerdir. Her ikisi de tarihi toplumların, kültürlerin, uygarlıkların art arda geliş süreci olarak tasarlamıştır.

Spengler ve Toynbee bu anlamda tarihte döngüsel süreçler gören düşünürlerdir. Her ikisi de tarihi toplumların, kültürlerin, uygarlıkların art arda geliş süreci olarak tasarlamıştır. Bu süreç içinde her kültür belirli aşamalardan geçer. Kültürlerin doğuş, gelişme ve çöküş dönemlerini birbirini izeleyen aşamalar
olarak ele almışlardır.

Tarihte olguların dizilişinin rastlantıya mı dayalı olduğu yoksa zorunlu mu olduğu üzerinden kimi filozoflar tarihsel sürecin olumsal bir süreç mi olduğunu yoksa zorunlu bir süreç mi olduğunu tartışmıştır. Bu bağlamda Hegel ve Marx gibi kimi filozofların tarihin zorunlu ilerleyen bir süreç olduğunu söylemeleri bazı filozofların bu anlayışı eleştirmelerine neden
olmuştur. Nietzsche, Berlin, Foucault ve Rorty gibi düşünürler tarihin kaçınılmaz olan olayların ardarda gelişi olduğu düşüncesini eleştirmişlerdir

Yapısalcılık tarihte yapıların art ardalığını görmüş ve tarihe dilbilim ile etnoloji üzerinden yaklaşmıştır. Yapısalcılığa göre her tarihsel dönem kendi içinde kültürel ve dilsel yapılar taşır. Her tarihsel dönem, çağ ya da halk kendi içindeki yapısal özellikleriyle kavranmalıdır Tarih dilbilimsel ve etnografik araştırmalar için malzeme sağlar. Modern çizgisel tarih anlayışlarına karşı çıkmışlardır. Yapısalcılara göre tarihte çizgisel bir ilerleme yoktur, tarih kesintili bir süreçtir.

20. yüzyıl düşünürlerinden Popper de Rothacker gibi tarihsicilik terimini olumsuz anlamda ele alarak ve tarihsiciliği eleştirerek bir tarih felsefesinin olanağını yadsır. Popper Tarihsiciliğin Sefaleti adlı yapıtında tarihsiciliği geleceğe ilişkin kehanetlerde bulunan bir düşünce olarak ele alır. Popper’e göre tarihsici bir kader anlayışı düpedüz hurafedir ve insanlık tarihinin akış yönünü ne bilimsel ne de başka bir yolla tahmin etmek olanaksızdır.

Popper’e göre tarihsici bir kader anlayışı düpedüz hurafedir ve insanlık tarihinin akış yönünü ne bilimsel ne de başka bir yolla tahmin etmek olanaksızdır. Bu akış yönünü tahmin etmenin olanaksızlığının mantıksal nedenleri vardır. İlkin, insanlık tarihinin akışı insan bilgisinin artışından etkilenir. İkinci olarak, ussal veya bilimsel yöntemlerle gelecekteki bilgimizin artışını önceden haber veremeyiz. Üçüncü olarak tarihin akışı bilgimizin artışına bağlıysa ve bilgimizin artışını önceden haber veremezsek o zaman buradan çıkan mantıksal sonuç insanlık tarihinin gelecekteki akışını da haber veremeyeceğimizdir. Dördüncü olarak bu anlamda teorik fizik gibi bir teorik toplum bilimi de olamaz. Yani tarihsel öndeyide bulunabilecek bir tarihsel gelişme kuramı olanaksızdır. Beşinci olarak tarihsici yöntem ve tarihsicilik bu nedenlerle olanaksızdır. Tarihte genel geçer ilkeler, yasalar yoktur ve buna bağlı olarak da öndeyide bulunmak olanaksızdır.

Tarihin sonu tartışması Hegel ve Marx’tan sonra 20. yüzyılda tartışılmış önemli sorunlardandır.

Romantiklerden Novalis tarihselcilik sözcüğünü terime olumlu bir anlam yükleyerek ilk kez kullanan kişidir

Popper’e göre tarihsici bir kader anlayışı düpedüz hurafedir ve insanlık tarihinin akış yönünü ne bilimsel ne de başka bir yolla tahmin etmek olanaksızdır. Bu akış yönünü tahmin etmenin olanaksızlığının mantıksal nedenleri vardır. İlkin, insanlık tarihinin akışı insan bilgisinin artışından etkilenir. İkinci olarak, ussal veya bilimsel yöntemlerle gelecekteki bilgimizin artışını önceden haber veremeyiz. Üçüncü olarak tarihin akışı bilgimizin artışına bağlıysa ve bilgimizin artışını önceden haber veremezsek o zaman buradan çıkan mantıksal sonuç insanlık tarihinin gelecekteki akışını da haber veremeyeceğimizdir. Dördüncü olarak bu anlamda teorik fizik gibi bir teorik toplum bilimi de olamaz. Yani tarihsel öndeyide bulunabilecek bir tarihsel gelişme kuramı olanaksızdır. Beşinci olarak tarihsici yöntem ve tarihsicilik bu nedenlerle olanaksızdır. Tarihte genel geçer ilkeler, yasalar yoktur ve buna bağlı olarak da öndeyide bulunmak olanaksızdır.

Tarih üzerine yapılan tartışmalardan birisi de tarihin çizgisel bir süreç mi yoksa döngüsel bir süreç mi olduğu sorunu üzerinedir. Antikçağ tarih anlayışı tarihin tıpkı doğa gibi döngüsel bir süreç olduğunu düşünmüştü. Modern tarih felsefesi
ise Antikçağ’ın tarih anlayışının tersine tarihi çizgisel ilerleyen bir süreç olarak tasarlamıştır. Sözgelişi Hegel ve Marx’ın tarih felsefelerinde tarih döngüsel değildir,
tarihte ortaya çıkan her şey yeni bir oluşumdur ve önceki oluşum üzerinde
temellenir. Üstelik tarih ilerleyen bir süreçtir. Çizgisel tarih anlayışları tarihte bir
gelişme gören, hatta tarihi belirli bir noktaya göre ilerleyen süreçler olarak ele alır.

Spengler çizgisel tarih anlayışlarının tarihte bir erek aradıklarını oysa tarihte bir erek olduğunu varsaymanın anlamsız olduğunu ileri sürmüştür. Ona göre tarih tıpkı doğa gibi kör rastlantılı süreçlerin rol oynadığı bir alandır. Spengler’e göre tarih kör bir doğa oyununa benzer ve kendisinde hiçbir erek taşımaz (Özlem 2012: 232). Spengler’e göre tarih bir bilim değildir çünkü tarihte doğru ya da yanlış diye bir şey yoktur. Olsa olsa ilgi ve beklentilerimize göre önemlidir, çünkü insan tarihe hep kendi ilgi ve beklentileri açısından bakar. Bu yüzden de tarihe kuramsal olarak bakılamaz. Tarihte bir gelişigüzellik vardır.

Tarihte kültürler gelişigüzel doğarlar, yaşarlar ve ölürler. Spengler tarihte üç değişik gelişme basamağı olduğunu söyler: 1. Metafizikdinsel yüksek kültürler, 2. Simgeci erken kültürler, 3. Sivil geç kültürler. Ama bu gelişme basamakları çizgiselliği akla getirse de aslında değildir. Çünkü her kültür bu üç basamaktan geçer ve her kültürü sonunda çöküş bekler. Bu anlamda tarihte döngüsellik vardır. Spengler’e göre tarih bu üç basamaktan geçen kültürlerin art arda gelişidir. Her bir kültürün kendine özgü özellikleri ve yapısı vardır. Her bir kültürün bir organizmanın olduğu gibi bir yaşam dönemi vardır.

20. yüzyılda yapısalcı (structuralist) tarih anlayışı tarihsel olgular arasında yasalılık-rastlantılılık tartışmasını bir yana bırakıp bir dilin, bir kültürün, bir toplumun yaşama tarzının kavranması gerektiğini ileri süren bir düşünce akımıdır. Bu yüzden de yapısalcılar daha çok dilbilim ve etnoloji çalışmalarına yönelmek gerektiğini ileri sürer. Böylece her tarihsel dönem, çağ ya da halk kendi içindeki yapısal özellikleriyle kavranmalıdır. Tarihsel süreçte zaman içinde ardarda gelen yapıların bir dizisidir.

Yapısalcı filozof Roland Barthes tarihte dönemlerin böyle yapısal dizilişinin artık tarihin erekli ve sürekli gelişen bir süreç olarak çizgisel bir süreç olarak tasarlanamayacağını gösterdiğini söyler.

Yapısalcılara göre tarih geçmişte kalmış dilbilimsel ve etnografik yapıların
saptanması için başvurulabilecek bir malzeme deposudur; bu yüzden tarihten
herhangi bir yöntemle genel açıklamalar yapmamızı sağlayabilecek bir süreklilik
ve düzenlilik çıkarılamaz.

Lévi-Strauss tarihin hep insan merkezli kavramlarca ele alındığını, oysa bunun,
tarihi Hristiyan ütopyası olan çizgisel ilerleme anlayışı bağlamında değerlendirmek
olduğunu ileri sürmüştür.