TARİH FELSEFESİ II

Kierkegaard’un en çok eleştirdiği filozofların başında Hegel gelir. Çünkü Hegel akılcı ve mutlakçı bir sistem filozofudur. Oysa tarih böyle katı bir akılcı ve mutlakçı çizgide ele alınamaz. Kierkegaard’a göre Hegel’in yaptığı gibi dünya tarihi üzerine kurulan bütün kavramsal sistemler saçma spekülasyonlardan ibarettir.

Kierkegaard tarihi “günah” ve “korku” kavramlarının ortaya çıktığı bir varoluş alanı olarak görür.

Kierkegaard’a göre tarihi tümel olarak kavramak olanaksızdır. Çünkü her tek insan tarihsel gelişme çizgisinin belirli bir noktasında yaşamaktadır.

Kierkegaard 19. yüzyılın mutlakçı ve ilerlemeci tarih felsefelerini eleştirerek tarihin zorunluluğu anlayışına karşı çıkmıştır. Geçmiş artık olup bitmiş olduğundan değiştirilemez ama bu geçmişin zorunlu olduğunu göstermez. Değiştirilemez olmak zorunlu olmakla aynı anlama gelmez. Geçmiş değiştirilemez çünkü zorunlu olmadığı hâlde nasılsa öyle olan bir etkinlik içinde olup bitmiştir ama bu geçmişin nasılsa öyle olmasının en baştan zorunlu olduğunu içermez. Kierkegaard’a göre geçmiş düşünme yoluyla da zorunlu hâle getirilemez. Bu yüzden geçmişin bütünüyle kavranması olanaksızdır.

Tarih rastlantılardan oluşan ve gelip geçici olan ilişkilerden meydana gelmiştir. Schopenhauer’e göre tarihin rastlantılılığından bir teorik etkinlik olan felsefenin çıkarabileceği hiçbir tümel ilke olamaz. Burada Schopenhauer’in Hegel’in mutlakçı tarih felsefesini eleştirdiği anlaşılabilir. Çünkü Hegel tarihin tümel ilkeler altında kavranabileceğini ve bu tümel ilkelerinde tarihten çıkarılabileceğini düşünmüştür. Schopenhauer’in karşı çıktığı anlayış bu tarih anlayışıdır. Ona göre sadece felsefe değil, bilim de tarihten bir tümel yasa çıkaramaz. Böylece tarihin felsefesi ya da bilimi olanaksızdır. Diğer tüm bilim dallarının tersine tarihin bir sistemi yoktur; tarih bir bilim değildir. Çünkü tarihin “tikeli bilmesi, hiçbir yerde evrensel aracılığıyla gerçekleşmez” (Schopenhauer 2006: 222). Bunun yerine tikeli doğrudan kavrayarak deneyim temelinden hareket etmek gereklidir. Oysa bilimler tikel olanı aşarak tümel olana yükseldikleri için, kapsayıcı kavramlara ulaştıkları için ve o ölçüde bilim olurlar. Başka bir deyişle bilimler kapsayıcı kavramlar aracılığıyla şeylerin olanaklılıklarını gördükleri için gerçekleşecek şeyler hakkında öngörüye sahip olurlar. Bilimler kendi kavramları aracılığıyla hep türlerden söz ederler oysa tarih bireylerden, tekil olandan söz eder.

Schopenhauer’e göre felsefe kavrama, tarih ise anlatma çabasıdır.

Tarih aynı şeyi farklı biçimler altında gösterir ama aynı şeyi bir ya da birkaç biçimde tanıyamayan kişi için bu şeyin bilgisi tüm biçimleri gözden geçirerek zorlukla elde edilebilir. Halkların tarihindeki dönemler temelde sadece adları ve tarihleri bakımından farklıdırlar, “gerçekte özsel içerik her yerde aynıdır” (Schopenhauer 2006: 225). Bu yüzden de sanatın ve bilimin nesnesi değişmez çünkü ikisinin de nesnesi kavramdır. Sanat da bilim de “şimdi varolan ve daha sonra varolmayan, şimdi böyle olan ve daha sonra başka türlü olan şeyle değil, tüm zamanlar için her zaman aynı şekilde varolan şeyle” ilgilenirler (Schopenhauer 2006: 225). Oysa tarihin nesnesi kendi tekilliği ve rastlantısallığı içinde bireysel bir şeydir; bu şey bir kez varolduktan sonra bir daha asla varolmaz. Tarihte bir olay en küçük bir rastlantı sonucu bile bambaşka bir şekil alabilir. Tarihte olan her şey insan dünyasının gelip geçici karmaşalarıdır. Bu anlamda tarih sanat ve bilimden farklıdır.

Bu açıklamaya dayanarak III numaralı ifade yanlış bilgi içerdiğinden bu ifadenin yer almadığı seçenek sorunun doğru yanıtı olacaktır.

Schopenhauer’e göre Hegel’in tarih felsefesi bireysel olana değil, salt soyutlamalara dayanan ve bu soyutlamaları gerçek sayan kurmaca bir tarihtir.

Nietzsche’ye göre insana yararlı olabilecek üç tarih, anıtsal tarih, antik tarih ve eleştirel tarihtir. Eğitim bakımından asıl yararlı olan tarih ise eleştirel tarihtir. Çünkü bu tarih insanı zorlayıcı, baskı altında tutucu geleneklerden ve tarihe tutsak olmaktan kurtarır. Bu tür tarihte, tarihe bugünün yaşamının istek ve talepleri açısından bakılır. Tarih “gücü isteme”nin belirlemesi altındaki yaratıcı insanın geleceğe yönelik amaçları ve hedefleri açısından eleştirel olarak ele alınır.

Nietzsche’ye göre tarihte bir öz aranmak isteniyorsa bu öz ancak güç istenci olabilir çünkü güç istenci yaşama istenciyle aynı şeydir ve tüm tarihsel sürece yön veren bu yaşama istencidir. Bu güç istenci akıl yoluyla kavranamayacak bir şey olduğundan tarihte bir akıl aramak ya da genel bir plan ve evrensel bir anlam aramak da saçmadır.

19. yüzyılda ortaya çıkan tarih eleştirileri büyük ölçüde Alman İdealistleri’nin ve özellikle de Hegel’in tarih felsefelerine yönelmişlerdi. Bunlar arasında Marksist ve Pozitivist çizgide olmayan tarih eleştirileri özellikle Kierkegaaard, Schopenhauer, Nietzsche ve Burckhardt’tan gelmiştir. Bu eleştirilerin ortak noktası insani ve tarihsel varoluşun yalnızca mantıktan hareketle açıklanamayacağı olmuştur.

Kierkegaard kendi varoluşçu felsefesinden hareketle “tarih” kavramını “günah” ve “korku” kavramları ile ilişki içerisinde ele almıştır. Ona göre tarih günah ve korkunun ortaya çıktığı bir süreçtir. Hegel’in tarih kavramıyla alay etmek için “tarihe Hegelci bir tanım vermek gerekirse”, tarih sürecine “korkunun bilinçteki gelişme süreci olarak” bakılabileceğinden söz eder.

Schopenhauer İsteme ve Tasarım Olarak Dünya adlı yapıtında dünyayı istemenin bir tasarımı olarak ele alır.

1) Schopenhauer’e göre tarih rastlantılı oluşlardan oluştuğu için tarihte bir nesnellikten söz edilemez. 

2) Schopenhauer’e göre tarih sahnesinde tümel olan bir şey yoktur, her şey bireysel ve tikeldir

3) Schopenhauer’e göre tarihten tümel ilkeler çıkarılamaz, bu yüzden de nesnel anlamda bir tarih bilimi ya da tarih felsefesi olanaksızdır. 

4) Schopenhauer’e göre felsefe kavrama, tarih ise anlatma çabasıdır.

5) Schopenhauer’e göre tarihte olan her şey gelip geçici bir rastlantısallık içinde olup bitmektedir. Bu anlamda tarih sanat ve bilimden farklıdır.

Schopenhauer’e göre gerçek tarih felsefesi “tüm bu sonu gelmeyen değişimler, onların yarattığı kaos ve karmaşaya rağmen,... dün ve her zaman olduğu gibi bugün de aynı biçimde etkin olan biricik aynı, özdeş, değişmez öze sahip olduğumuz içgörüsünü içerir” (Schopenhauer 2006: 229). Böyle bir tarih felsefesinde antik zamanların tüm olaylarında olduğu gibi modern zamanlarınkiler de; Batı’nın tüm olaylarında olduğu gibi Doğu’nunkiler de özdeş olanı kavramalıdır. Özel koşullar, kılık kıyafet ve geleneklerdeki tüm farklılıklara rağmen her yerde aynı insanlığı görmelidir. Bu durumda Schopenhauer’e göre tarihin mottosu şöyle olur: Eadem, sed aliter (aynı fakat başka türlü).

Nietzsche kendi çağının bir tarihçilik hastalığına yakalandığını söyler ve ona göre bu tarihe düşkünlüğün yaşama ve kültür açısından sakıncaları vardır. Nietzsche’ye göre her şeyi tarihselleştirmek yaşamayı zehirlemekte ve kültürel yozlaşmaya yol açmaktadır. Nietzsche “Tarihin, yaşamayı zedeleyecek ve onu soysuzlaştıracak oranda önemsenmesi”ni kendi çağının hastalık belirtilerinden olarak görür.

Nietzsche’ye göre yaşamı tarihin içinden çıkarmayıp tarihi yaşamın içinden çıkarmak gerekir. Nietzsche’nin tarih karşısındaki tavrı pratik, pedagojik denebilecek bir tavırdır. Tarih eğitiminin nasıl olması gerektiği konusunda yaşamaya hizmet edebilecek üç tür yararlı tarihten söz eder: anıtsal tarih, antik tarih ve eleştirel tarih.

Nietzsche kendi çağının tarihe büyük değer veren ve Ortaçağ’dan miras gelen kültürü için “tarihsici” (historicist) terimini kullanır ve kendi çağının bu tarihsici anlayışını bir “illet” olarak görür.

Burckhardt’a göre tarih bilimden çok sanata benzediğinden tarihe estetik bir tavırla, sanatsal bir anlamayla yaklaşmak gerekir.

Jacob Burckhardt da (1818-1897) Nietzsche gibi Alman İdealizmi’nin tarih felsefesini eleştirmiştir. Burckhardt’a göre Alman İdealizmi’nin tarih felsefesi tarihin romantik ve ulusçu bir yorumudur. Bu tür tarih felsefelerinde tarihçi idealizmin en yüce duygu olarak ele aldığı dinsel destekli bir ulusçuluk, en üstün modelse örgütlenmiş bir güç olan devlettir. Bu anlayış da idealist filozofları tarihin belirli bir ereğe doğru ilerlediği yorumuna götürmüştür. Oysa Burckhardt’a göre ilerlemeden, erekten ve belirlenmiş bir gelecekten söz etmek anlamsızdır.