TARİH FELSEFESİ II - Deneme Sınavı - 11

Collingwood tarihin gelecekteki gelişmeleri ne söyleyebileceğini ne de onlara yasa koyabileceğini ileri sürer; “Tarihçiye peygamberlik bahşedilmemiştir” der. Tarihsel zihin incelemesi, tarihteki düşünelerin keşfi insan düşüncesinin gelecekteki gelişmelerini de söyleyemez, tarihe yasa da koyamaz.

19. yüzyılda ortaya çıkan tarih eleştirileri büyük ölçüde Alman İdealistleri’nin ve özellikle de Hegel’in tarih felsefelerine yönelmişlerdi. Bunlar arasında Marksist ve Pozitivist çizgide olmayan tarih eleştirileri özellikle Kierkegaaard, Schopenhauer, Nietzsche ve Burckhardt’tan gelmiştir. Bu eleştirilerin ortak noktası insani ve tarihsel varoluşun yalnızca mantıktan hareketle açıklanamayacağı olmuştur.

Kierkegaard kendi varoluşçu felsefesinden hareketle “tarih” kavramını “günah” ve “korku” kavramları ile ilişki içerisinde ele almıştır. Ona göre tarih günah ve korkunun ortaya çıktığı bir süreçtir. Hegel’in tarih kavramıyla alay etmek için “tarihe Hegelci bir tanım vermek gerekirse”, tarih sürecine “korkunun bilinçteki gelişme süreci olarak” bakılabileceğinden söz eder.

Schopenhauer İsteme ve Tasarım Olarak Dünya adlı yapıtında dünyayı istemenin bir tasarımı olarak ele alır.

1) Schopenhauer’e göre tarih rastlantılı oluşlardan oluştuğu için tarihte bir nesnellikten söz edilemez. 

2) Schopenhauer’e göre tarih sahnesinde tümel olan bir şey yoktur, her şey bireysel ve tikeldir

3) Schopenhauer’e göre tarihten tümel ilkeler çıkarılamaz, bu yüzden de nesnel anlamda bir tarih bilimi ya da tarih felsefesi olanaksızdır. 

4) Schopenhauer’e göre felsefe kavrama, tarih ise anlatma çabasıdır.

5) Schopenhauer’e göre tarihte olan her şey gelip geçici bir rastlantısallık içinde olup bitmektedir. Bu anlamda tarih sanat ve bilimden farklıdır.

Schopenhauer’e göre gerçek tarih felsefesi “tüm bu sonu gelmeyen değişimler, onların yarattığı kaos ve karmaşaya rağmen,... dün ve her zaman olduğu gibi bugün de aynı biçimde etkin olan biricik aynı, özdeş, değişmez öze sahip olduğumuz içgörüsünü içerir” (Schopenhauer 2006: 229). Böyle bir tarih felsefesinde antik zamanların tüm olaylarında olduğu gibi modern zamanlarınkiler de; Batı’nın tüm olaylarında olduğu gibi Doğu’nunkiler de özdeş olanı kavramalıdır. Özel koşullar, kılık kıyafet ve geleneklerdeki tüm farklılıklara rağmen her yerde aynı insanlığı görmelidir. Bu durumda Schopenhauer’e göre tarihin mottosu şöyle olur: Eadem, sed aliter (aynı fakat başka türlü).

Nietzsche kendi çağının bir tarihçilik hastalığına yakalandığını söyler ve ona göre bu tarihe düşkünlüğün yaşama ve kültür açısından sakıncaları vardır. Nietzsche’ye göre her şeyi tarihselleştirmek yaşamayı zehirlemekte ve kültürel yozlaşmaya yol açmaktadır. Nietzsche “Tarihin, yaşamayı zedeleyecek ve onu soysuzlaştıracak oranda önemsenmesi”ni kendi çağının hastalık belirtilerinden olarak görür.

Nietzsche’ye göre yaşamı tarihin içinden çıkarmayıp tarihi yaşamın içinden çıkarmak gerekir. Nietzsche’nin tarih karşısındaki tavrı pratik, pedagojik denebilecek bir tavırdır. Tarih eğitiminin nasıl olması gerektiği konusunda yaşamaya hizmet edebilecek üç tür yararlı tarihten söz eder: anıtsal tarih, antik tarih ve eleştirel tarih.

Nietzsche kendi çağının tarihe büyük değer veren ve Ortaçağ’dan miras gelen kültürü için “tarihsici” (historicist) terimini kullanır ve kendi çağının bu tarihsici anlayışını bir “illet” olarak görür.

Burckhardt’a göre tarih bilimden çok sanata benzediğinden tarihe estetik bir tavırla, sanatsal bir anlamayla yaklaşmak gerekir.

Jacob Burckhardt da (1818-1897) Nietzsche gibi Alman İdealizmi’nin tarih felsefesini eleştirmiştir. Burckhardt’a göre Alman İdealizmi’nin tarih felsefesi tarihin romantik ve ulusçu bir yorumudur. Bu tür tarih felsefelerinde tarihçi idealizmin en yüce duygu olarak ele aldığı dinsel destekli bir ulusçuluk, en üstün modelse örgütlenmiş bir güç olan devlettir. Bu anlayış da idealist filozofları tarihin belirli bir ereğe doğru ilerlediği yorumuna götürmüştür. Oysa Burckhardt’a göre ilerlemeden, erekten ve belirlenmiş bir gelecekten söz etmek anlamsızdır.

Pozitivist ilerleme inancının arkasındaki en temel nedenlerden birisi bilimlerin gelişmesiyle aynı zamanda toplumsal ve siyasal alandaki bazı değişmelerin de
ortaya çıkmaya başlamasıdır.

Pozitivist felsefenin en büyük ismi kuşkusuz Auguste Comte’dur.

Marx tarafından ütopyacı sosyalizmin temsilcisi olarak görülen Saint-Simon toplumun mutluluğunu toplumbilimsel bir ülkü olarak belirler.

Pozitivist varlık anlayışı tarihi doğaya indirgerken pozitivist bilim anlayışı da tarih bilimini doğa bilimine indirgemiştir. Doğa bilimindeki nesnelliği tarih bilimlerine de aktarmak amacı güden pozitivistler olguları toplamaya bu yüzden önem vermişlerdir. Olguları toplamak anlayışı ise basitçe şu varsayımdan hareket eder: Olgular nesneldir ve tarihçiler de tıpkı doğa bilimcileri gibi her türlü önyargıdan bağımsız olarak öncelikle olguları toplamaya, sonra da bunlar arasındaki ilişkileri kurmaya yönelmelidir. Bu yüzden pozitivizmin önde gelen düşünürü Auguste Comte olguları toplama işini tarih bilimine bırakırken bu olgular arasındaki ilişkileri kurma işinin, adına sosyoloji dediği yeni bir bilimin işi olması gerektiğini söyleyerek böyle bir bilimin kurulması gerektiğini söylemiştir.

Olgular arası yasa bağıntılarını keşfetme doğa bilimlerinde olduğu gibi tarihte de olguları önceden görebilme olanağı sağlar. Bilimde buna öndeyi denir.

Comte yasa konusunda şöyle der: “Bu yasa da şudur: - yol gösterici kavramlarımızın her biri - bilgimizin her bir dalı - ardarda üç farklı kuramsal durumdan geçerler: Teolojik ya da kurgul hâl; metafizik ya da soyut hâl; ve bilimsel ya da pozitif hâl” Başka bir ifadeyle insan aklı doğası gereği gelişmesi boyunca üç farklı felsefe yöntemi kullanır.

Teolojik aşama bütün fenomenlerin tek bir tanrısal varlıkla açıklanmaya çalışıldığı dönemdir.

Comte’a göre ancak böyle bir pozitif toplumbilim kurulabilirse modern felsefe sistemi tamamlanmış olacaktır. Çünkü bu kuruluş gerçekleştiği andan itibaren gözlemlenmiş hiçbir fenomen astronomi, fizik, kimya, fizyoloji ve toplum kategorilerinden birinin dışında kalmayacaktır.

Metafizik aşama bütün fenomenleri tek bir soyut kavram aracılığıyla açıklanmaya çalışıldığı dönemdir.