TARİH FELSEFESİ II - Deneme Sınavı - 11

Tarih felsefesinin işi de tarihte olmuş olan “olayların nedenleri ve ilkeleriyledir”, ama bunun için de “kavram zorunludur” (Hegel 2003: 31). Hegel’e göre Felsefede mantıksal düşünmenin zorunluluğu kavramdan gelir. Çünkü fel­ sefede kavrama, kavramın kendisinin etkinliğidir, oysa tarihte kavramdan uzak­ laşan insan keyfiliği ve dış zorunluluk da görülür. Hegel’e göre bu dış zorunluluk­ ların karşısında da daha yüksek bir zorunluluk olarak sonsuz bir adalet düşüncesi ile kendinde ve kendisi için doğruluk olan mutlak son­erek vardır.

Dünya­ tini mutlaktır ve herkesin bilincinde ortaya çıkar. Hegel’e göre “bir halkın özel tini yok olup gidebilir fakat o dünya tarihinin ilerleyiş zincirinde bir halkadır, bu genel tin ise yok olamaz” ve halk­tini de “özel biçime girmiş genel tindir” (Hegel 2003: 65). Genel tin varoluşunu böyle özel bi­çimlerde gerçekleştirir, ama özel biçimleri de aşan bir şeydir. Genel tin halk­tini olarak kendisini bir halkın tanrı tasarımında, dininde, hukukunda, ahlak tasarım­ larında gösterir.

Uğraklardan, aşamalardan biri­ sinin doğal ilke olarak kendisine verildiği bir ulus, “gelişme sürecindeki dünya­ Tin’inin kendi bilincini kazanma yolundaki ilerleyişini” gerçekleştirmek gibi bir tarihsel göreve sahiptir (Hegel 1991: 268). Hegel’e göre, Tin her zaman geçmişi terk ederek ilerleyen bir devinim içindedir, durağan kalmaz.

Hegel’e göre “Tin yalnızca kendisine ilişkin bilgi sahibi olduğu ve nesnelleştiği ölçüde tin olur” (Hegel 2003: 132). Dolayısıyla “tin” kavramı Hegel’de tarihin ilerlemesini belirleyen bir kavram olarak karşımıza çıkar.

Hegel tarih tasarımında ‘tarih’i Tin’in gelişme süreci olarak tasarlar, dolayısıyla tarih bir ilerleme sürecidir. Dünya tarihinin gidişi Hegel’e göre bir ilerlemedir; ge­ lişme ilkesi tarihte kendini gösterir. Tarih daha iyiye, daha yetkin olana doğru bir ilerleyiştir.

Hegel tutkuları aklın kendi amacı için kullanmasına aklın hilesi der. Aklın hilesi ile tutkular farkında olmadan aklın daha yüksek ereğine hizmet ederler. Akıl bireylerin tutkularını araç olarak kullanır.

Hegel’e göre ‘ilerleme’den kavramı belirleyerek söz edilecek­ se “nicelik boş laf­tır”; bu yüzden de “erek bilinmelidir, ereğe erişilmelidir” (Hegel 2003: 151). Tin’in etkinliğiyle ortaya çıkan oluşumlarının ve ürünlerinin değişi­ mini nitelik değişimi olarak tasarlamak gerekir. Gelişim ilkesinin bir sonucu de­ ğişimin nitelik bakımından olmasıdır.

Felsefe tarihinde Aydınlanma olarak adlandırılan dönem 18. yüzyıla karşılık gelir.

Rönesans’ta Machiavelli (1469-1527) tarafından tarih yazımına geçmişte olmuş olayların gerçek nedenlerini keşfetme görevi verilmiş.

Condorcet Fransız Devrimi sırasında yazdığı İnsan Tininin İlerlemeleri

Üzerine Bir Tablo Taslağı adlı yapıtında “tiranlarla kölelerin, rahiplerle alıkların ortadan kalkacağı ve insanların yaşam ve özgürlük tadıyla, mutluluk arayışıyla ussal bir biçimde davranacağı ütopyalı bir gelecek umar”

Fransa’da Aydınlanmanın en büyük temsilcisi olan Voltairé aynı zamanda

“Tarih Felsefesi” adının da bulucusudur.

İnsan Tininin İlerlemeleri Üzerine Bir Tablo Taslağı adlı yapıtında Condorcet uygarlık tarihini on döneme ayırır ve onuncu dönem de gelecektedir, henüz yaşanmamıştır.

Bu tarih taslağında tarih dönemleri büyük siyasi değişikler tarafından değil, bilgideki önemli ilerlemeler tarafından belirlenmektedir; buna göre bilginin ilerlemesi tasarımı toplumun ilerlemesi tasarımının da temelidir ve Condorcet’ye göre “uygarlığın tarihi Aydınlanmanın tarihidir” (Bury 1987: 209). Condorcet’ye göre uygarlık tarihi üzerine yapılacak çalışmanın iki yararı vardır: Biri, insanı ilerleme olgusunu kurmaya yönlendirir; diğeri de ilerlemenin gelecekteki yönünün belirlenebilmesini sağlar. Başka bir deyişle gelecekteki olguları önceden görmeyi olanaklı kılar.

Johann Gottfried Herder “İnsanlık Tarihi Felsefesi Üzerine Düşünceler” adlı yapıtında tarihe ve tarih bilgisine vurgu yaparak 19. yüzyılın tarih felsefelerini büyük ölçüde etkilemiştir.

Rousseau ise doğa durumunda mülkiyet ve devlet olmadığından insanların gerçekten özgür ve eşit olduğunu ileri sürerek Aydınlanmanın kültür anlayışını eleştirmiştir. Ona göre insanlığın mutlu olacağı bir altın çağı varsa bu çağ gelecekte değil, geçmişte aranmalıdır. Bu zaman geçmişte “çok uzaklarda” kalmıştır ve “insanın mutsuz geleceğini tehdit eden nedenlerin şimdiki koşulları” yüzünden insan geçmişe bile dönmek isteyebilir (Rousseau 1999: 25). Böylece Rousseau’ya göre, tarihin gidişinde bir yükselme değil, bir gerileme, bir alçalma görülebilir. Rousseau’ya göre aklın tarihteki ilerleyişi “bir hastalığın tarihi gibi okunabilir”

Johann Gottfried Herder İnsanlık Tarihi Felsefesi Üzerine Düşünceler adlı yapıtında tarihe ve tarih bilgisine vurgu yaparak 19. yüzyılın tarih felsefelerini büyük ölçüde etkilemiştir.

19.yüzyılda yapılacağı gibi, Herder’in keskin bir doğa gerçekliği ve tarih gerçekliği ayırımı olamasa da Tarih gerçekliğini ele alarak ve uygarlığa, insanlığa hümanite kavramı çerçevesinde bakarak kendisinden sonra gelen 19. yüzyılın büyük tarih düşünürlerine öncülük etmiştir.

Etkilediği düşünürler arasında Hegel gibi tarih metafiziği yapan düşünürlerden başka tarih bilimine önem veren Alman Tarih Okulu’nun temsilcileri de vardır.

Herder, Kant gibi tarihe dışarıdan bir ölçüt getirmez, bunun yerine doğrudan tarihin kendisine bakar.

Herder, Kant gibi doğa dünyası ile tarih dünyasını birbirinden ayırmaz, tersine bu iki dünyayı bir arada bir bütün olarak görür; öyle ki doğa ile tarih içten bir bağla birbirine bağlı olduklarından tarihin yasaları aslında daha yüksek dereceden doğa yasalarıdır.

Herder’e göre insanı diğer canlılardan yapıca ayıran en önemli şey insanın dik yürümesidir. Bu sayede insanın aklı gelişmiş, aklının gelişmesiyle de insan dili kullanmaya başlamış ve böylece de sanat ve bilim geliştirmiş, kültür dünyasını oluşturmuştur.

Herder “Bir gün başka bir günü öğretir, bir çağ başka bir çağı kurar” der.

Aydınlanma felsefesi genel olarak insanın bilme yetilerinin eleştirisini yaparken insan aklının neleri bilip neleri bilemeyeceği üzerine odaklanarak aklın hem bir eleştirisini yapmış hem de aklın ancak bilebileceği konular üzerinde bilgi ortaya konabileceğini ileri sürerek aklı, doğru kullanımında bilimi, bilgiyi ortaya çıkarabilecek tek bilme yetisi olarak ele almış ve yüceltmiştir.

Aydınlanma dönemi Avrupa’nın her yerinde aynı karakteri taşımamıştır. İngiltere’de kılgıcı bir deneycilik, Almanya’da eleştirel akılcılık Fransa’da ise radikal bir bilimcilik ve akılcılığa dayalı bir din eleştirisi olarak ortaya çıkar.

Aydınlanma dönemi Avrupa’nın her yerinde aynı karakteri taşımamıştır. İngiltere’de kılgıcı bir deneycilik, Almanya’da eleştirel akılcılık Fransa’da ise radikal bir bilimcilik ve akılcılığa dayalı bir din eleştirisi olarak ortaya çıkar.