TARİH FELSEFESİ I

İbn Haldûn “dünyadaki umranın doğası” ifadesini kullanırken, umrân sözcüğünü, yeryüzünde insan topluluklarının kurduğu veya kurabileceği medeniyetlerinin tümünü, yani bir bütün olarak medeniyet kavramını içerecek biçimde kullanmaktadır.

İslâm Medeniyeti ve düşünce yapısıyla ilgili olarak, 1. Dini bir temelden beslenen ve dinin öngördüğü değerler üzerine kurulan İslâm Medeniyeti’nin Araplara ve bu dini benimseyen diğer toplumlara yeni bir toplum ve yaşam modeli sunduğu, 2. Bu yaşam modelinin halifelikle başlayıp saltanatla devam eden devlet örgütlenmelerinde ve devletin çeşitli işlerini yürütmek üzere oluşturulan kurumlarda kökleştirilmesine çalışıldığı, 3. İslâm ile gelen değerlerin bilgiyi ve onun edinilmesini belirleyen esasları, yani bilgi sorununa yaklaşımları derinden etkilediğini ve bu etkinin tarihçiliğe de yansıdığı söylenebilir.

Mukaddime’nin Giriş’inde tarih ilmine ilişkin değerlendirmelerini ortaya koyarak işe başlayan İbn Haldûn, Birinci Kitap’a da dünyadaki umrânın doğası, ona ilişkin olan bedevîlik (göçebe ya da yerleşik ayrımı yapılmaksızın, kırdaki, arazideki yaşam), hadarîlik (kentlerdeki yerleşik yaşam), tagallüb (savaşta zafer elde ederek egemenlik kurma), kazanç, geçim, ilimler, sanatlar vb. konuları ve bunlara ilişkin nedenleri genel bir açıdan ele alarak başlamıştır. Daha sonra bu genel içeriği altı bölüme ayırarak -yakıştırma uygunsa- “ansiklopedik” detaylarıyla ele almış ve tartışmaya açmıştır. Kitabın yazarı İbn Sînâ değil, İbn Haldûn’dur.

“İbn Haldûn, yazdığı Mukaddime adlı eserini toplamda altı bölüme ayırarak ele almış ve tartışmaya açmıştır.”

İlk bölüm genel çerçeve ile insana ait medeniyetin, bu medeniyetin sınıflarının ve dünya üzerinde kapladığı yerlerin ne kadar olduğunun anlatılmasından oluşur.

İkinci bölümde, kırsal-yani göçebelik ya da yerleşiklik farkı gözetilmeksizin, geçimlerini tarımdan, hayvancılıktan, ilkel biçimlerde sağlayan ve şehirde değil, arazide yaşayan-toplulukların medeniyetleri (İbn Haldûn’un ifadesiyle ‘bedevî umrân’), kabileler ve ilkel ya da ‘vahşî’ topluluklar gibi konular ele alınır.

Üçüncü bölüm, devletleri, hanedanlıkları, hilâfeti, yönetimi ve devlet örgütlenmesindeki aşamaları ve çeşitli konumları konu alır.

Dördüncü bölüm, İbn Haldûn’un şehirlerdeki toplulukların medeniyetleri-yani ‘hadarî umrân’, memleketler ve şehirler üzerine görüşlerini içerir.

Beşinci bölüm ilimler, sanatlar, geçim, kazanç ve kazanç yolları üzerine bir tartışmadan oluşur.

Altıncı bölüm, ilimleri, ilimlerin elde edilmesini ve öğrenilmesini konu alır.

İslam dünyası, Moğol İstilası ve Haçlı Seferleri gibi olaylar sonucunda sarsılmıştır. Sarsıntı, İslam dünyasını sadece ilmi ve kültürel bakımdan değil; siyasi, iktisadi ve ilmi-kültürel bakımdan olumsuz etkilemiştir.

İslam dünyası için önemli olan ve özgün çözümlemeleriyle bilinen Mukaddime adlı eserin yazarı İbn Haldûn'dur. Mukaddime, İbn Haldûn’un kapsamlı bir dünya medeniyetleri tarihi projesi olarak tasarladığı ve yazdığı Kitâbu’l-İber’in Giriş bölümü ile Birinci Kitap’ın toplamından oluşan kısmıdır ve bu kısımda ortaya koyulmuş düşünceler zamanla Kitâbu’l-İber’i gölgede bırakmıştır.

İslam dünyası için önemli olan ve özgün çözümlemeleriyle bilinen Mukaddime adlı eserin yazarı İbn Haldûn'dur. Mukaddime, İbn Haldûn’un kapsamlı bir dünya medeniyetleri tarihi projesi olarak tasarladığı ve yazdığı Kitâbu’l-İber’in Giriş bölümü ile Birinci Kitap’ın toplamından oluşan kısmıdır ve bu kısımda ortaya koyulmuş düşünceler zamanla Kitâbu’l-İber’i gölgede bırakmıştır.

İbn Haldûn’un doğduğu ve yetiştiği dönemde Endülüs ve Kuzey Afrika’da siyasî ve medenî yaşam ile ilim ve düşünce faaliyetleri gerileme aşamasındadır. Endülüs’te felsefenin giderek önemsizleştiği, genel kültür seviyesi düştüğü, Hıristiyanlara karşı yapılan savaşların sonucunda İslâm Medeniyeti maddi ve manevi olarak gittikçe gerilediği bir süreç yaşanmaktadır. İslam dünyası, Moğol İstilası ve Haçlı Seferleri gibi olaylar sonucunda sarsılmıştır. Sarsıntı, İslam dünyasını sadece ilmi ve kültürel bakımdan değil; siyasi, iktisadi ve ilmi-kültürel bakımdan olumsuz etkilemiştir. İbn Haldûn’un da bu gelişmelerden etkilenmemesi düşünülemez.

Mukaddime, Kitâbu’l-İber, Et-Tâ’rîf ve Şifâu’s-Sâîl İbn Haldûn tarafından yazılan eserlerdir. Ruh Kasidesi ise İbn Sînâ'ya aittir. İbn Sînâ bu yapıtında, insanın bu dünyaya gelişini, yaratılış öğretisini ve kutsal kitaplara da geçen bazı efsaneleri kendi felsefi görüşü doğrultusunda yorumlayarak açıklamaya çalışmıştır.

İbn Haldûn’u tarih felsefesi açısından değerlendirmemize olanak tanıyan umran ilmi, sergilediği özellikleriyle günümüzde sosyolojinin, ekonominin, siyaset kuramının, hatta kültürel antropolojinin kapsamına girecek konuları, genel bir çerçeveyle ve tarihteki olayların neden-sonuç ilişkileri biçiminde kavranmasına yardımcı olacağı kadarıyla ele almıştır. Ayrıca bu ilim, bilgi veren bir disiplin olarak tarihin çerçevesini çizmeye, tarih yazıcıları için sağlıklı ve güvenilir bilgileri kayda geçirmeyi sağlayacak bir yöntem belirlemeye de yarayan bir meta-ilimdir. Öyleyse umran ilmi, bir bilgi alanı olarak tarihin epistemolojisi, bir varlık alanı olarak tarihin ontolojisidir.

Bu ilim, insan ve toplumu genelliğinde kavramayı amaçlayan bir ilim olarak, en genel ve en temel olanın kuramıyla ilgilenen felsefe içerisinde temellendirilebilir. Umran ilmi sayesinde hikmet ilimlerinden sayılmayı hak eden tarihin felsefî yönü tam da buradadır. İbn Haldûn’un, ilkelerini oluşturduğunu söylediği bu ilimle, hem “geçmişte olan olayların bütünü”-ya da res gestae, hem de “geçmişte yaşanmış olayların anlatımı”- yani historia rerum gestarum anlamındaki tarihe katkıda bulunduğu ileri sürülebilir.

İbn Haldûn kimi çevreler tarafından tarihçi, medeniyet-kültür tarihçisi, tarih kuramcısı olarak görülürken, başkaları tarafındansa sosyolog, ekonomist, kamu hukukçusu, siyaset düşünürü olarak değerlendirilir. Bu durum bize İbn Haldûn'un disiplinler arası çalışan bir bilim adamı olduğunu gösterir.

İbn Sinâ ilimler sınıflamasında metafizik ve mantığı yüksek ilimler olarak olarak adlandırmıştır. Doğru yanıt C şıkkıdır.

Felsefe Arap olmayan ilimler (Ulûmu’l-Evâîl ya da Ulûm-u Gayr› Arabiyye) sınıfına dahildir.