TARİH FELSEFESİ I

Josef Horovitz, İslami Tarihçiliğin Doğuşu adlı çalışmasında İslâm’da tarih yazıcılığının çıkış noktasını Siyer-Meğâzî literatürünün oluşturduğunu öne sürer.

İbn Haldûn, Kitâbu’l-İber’i ve Mukaddime’yi 1374 ile 1378 tarihleri arasında İbn Selame Kalesi'nde yazmıştır.

Ülken’e göre, İbn Sînâ, ilimler sınıflamasında Aristoteles ve Fârâbî’nin etkisinde kalmış ve ilimleri madde ve şeklin ilişkisi bakımından üçe ayırmıştır.

İslâm Medeniyeti’nde Peygamber ve yakın çevresinin başına gelen önemli olayların anlatıldığı, yani içeriği özel sınırlarla belirlenmiş tarih kitaplarına verilen genel ad 'Tabâkât'tır.

İslam'da adaletin uygulanmasının temel dayanağı, Platon’da olduğu gibi, daha çok bilgi sahibi olmakta ve bilgelikte odaklanmaktadır.

Tabâkât, Peygamberin ve yakın çevresinin başına gelen önemli olayların aktarıldığı kitaplara verilen genel bir addır. Bu kitaplarda Peygamber'in yaşamöyküsünün birebir aktarılması gibi biyografik bir amaç güdülmez. Bu yüzden D seçenğinde belirtilen tespit yanlıştır.

İbn Haldûn, Mukaddime'nin beşinci bölümüne rızkı ve kesbi (yani yararlanılan malları, ürünleri ve maddi kazanç elde etmeyi) insanın ürettiği bir değer olarak gördüğünü açıklayarak başlamış; bölümün devamında iktisatla ilgili temel konuları ele alarak bu konudaki görüşlerini belirtmiştir.

Toshihiko Izutsu, İslâm’ın gelişiyle, varlıklar arasında yeni bir ilişkinin kurulduğu ve kavramların yüklendikleri anlamlarla birlikte birbirleriyle tamamen farklı ilişkilendirildiği yeni bir sistemin, yani yepyeni bir evren kavrayışının ortaya çıktığını savunur. Bu yüzden E seçeneğinde belirtilen tespit yanlıştır.

İbn Haldûn'un umrânın sınıflandırılması konusunda kullandığı 'bedevîlik' terimi göçebe ya da yerleşik ayrımı yapılmaksızın kırdaki, arazideki yaşamı, 'hadarîlik' terimi ise kentlerdeki yerleşik yaşamı tanımlar.

İnsan doğasının bir özelliği olan korunma ve varlığını sürdürme gereksinimini karşılamak üzere, insanlar toplum halinde yaşar ve birbiriyle dayanışma içinde olurlar. Bu dayanışma ruhu için İbn Haldûn, asabiyet terimini kullanır.

El-İsfahânî’nin “ilim ve akıl ile gerçeği yakalama” olarak tanımladığı terim 'Hikmet'tir. Hikmet, İslam Medeniyeti'nde bilgi ile ilişkili olarak değerlendirilmiştir.

Ortaçağ Hıristiyan dünyasında Quadrivium, matematik, geometri, astronomi ve müzik alanlarını içerir; fizik quadrivium'a dahil değildir. Bu yüzden II'de belirtilen tespit yanlıştır.

Ortaçağ İslâm anlayışında El-Hârezmî dışında klasik sayılan filozofların hemen hiçbiri, ilimler sınıflamasında “tarih”e yer vermez.

İslam tarihçiliğinde-ilk dönemde ve sonrasında etkisini koruyan bilgi anlayışı temelinde- örneklerine sıklıkla rastlanan yöntem, rivâyet toplama ve derleme yöntemidir. Bu yönteme göre, rivâyetlerin dayandığı kaynakların sağlam-yani rivâyeti aktaranın kişi özelliklerinin yeterli- olması, o rivâyetlerden derlenen tarih haberlerinin de doğruluğunun temellendirilmesi için gereklidir.

İbn Haldûn’un doğduğu ve yetiştiği dönemde Endülüs ve Kuzey Afrika’da siyasî ve medenî yaşam ile ilim ve düşünce faaliyetleri gerileme aşamasındadır. Endülüs’te felsefe giderek önemsizleştiği, genel kültür seviyesi düştüğü, Hıristiyanlara karşı yapılan savaşların sonucunda İslâm Medeniyeti maddi ve manevi olarak gittikçe gerilediği bir süreç yaşanmaktadır.

İbn Haldûn’un içinden geçtiği eğitim süreci, İslâm Medeniyeti’nde pek çok düşünürün daha önce gördükleri eğitim gibi, çağındaki tüm ilimlerin öğrenimini kapsar; bunun da temelinde yatan şey İslâm’da egemen olan ilim öğrenmenin ve öğretmenin amacı, yani, ahlâklı bireyin, dolayısıyla ahlâklı toplumun oluşturulmasını sağlamaktır.

İbn Haldûn’un köklerinin dayandığı aile, devlet işlerinde yer almış, tanınan ve içinde çoğunlukla iyi eğitimli insanlara rastlanan bir ailedir. İbn Haldûn, yaklaşık 20 yaşından 45 yaşına, 4 yıllık bir aradan sonra da 49 yaşından 74 yaşına-yani ölümüne dek siyasetin ve bürokrasinin çeşitli kademelerinde görev yapmış, önemli deneyimler kazanma ve ayrıntılı gözlem yapma olanağı bulmuştur. Ebû Salim, iktidarının son dönemlerinde İbn Haldûn’u yüksek yargı ve denetim (hattatu’l-mezâlim) görevine atamıştır. Kutadgu Bilig, 11. yüzyılda Yusuf Has Hacib tarafından yazılmıştır. İbn Haldûn’un içinden geçtiği ve burada detaylarına girmeyeceğimiz eğitim süreci, İslâm Medeniyeti’nde pek çok düşünürün daha önce gördükleri eğitim gibi, çağındaki tüm ilimlerin öğrenimini kapsar; bunun da temelinde yatan şey İslâm’da egemen olan ilim öğrenmenin ve öğretmenin amacı, yani, ahlâklı bireyin, dolayısıyla ahlâklı toplumun oluşturulmasını sağlamaktır.

Kitâbu’l-İber, Et-Tâ’rîf ve Şifâu’s-Sâîl İbn Haldûn tarafından yazılan ve günümüze kadar ulaşan eserlerdir. Atabetü'l Hakayık, Yüknekli Edip Ahmet’in 12. yüzyılda yazdığı tahmin edilen manzum bir öğüt ve ahlak kitabıdır; Kutatgu Bilig ise Yusuf Has Hacib'e ait bir siyasetnamedir.

İbn Haldûn, Birinci Kitap’a da dünyadaki umrânın doğası, ona ilişkin olan bedevîlik (göçebe ya da yerleşik ayrımı yapılmaksızın, kırdaki, arazideki yaşam), hadarîlik (kentlerdeki yerleşik yaşam), tagallüb (savaşta zafer elde ederek egemenlik kurma), kazanç, geçim, ilimler, sanatlar vb. konuları ve bunlara ilişkin nedenleri genel bir açıdan ele almıştır. Araplar’ın, Berberîler’in ve Zenâte kabilesinin tarihini Kitâbu’l-İber kapsamında Mukaddime’den sonra yazmıştır.

İbn Haldûn; umrân kavramı ile yeryüzünde insan topluluklarının kurduğu veya kurabileceği medeniyetlerinin tümünü, bedevîlik ile göçebe ya da yerleşik ayrımı yapılmaksızın, kırdaki, arazideki yaşamı, asabiyet ile insanların bir arada yaşamak için gereksinim duydukları dayanışma ruhunu, mülk ile mutlak monarşiyi kasteder. Sanat kavramı ile ise ekonomide de değeri olan farklı meslek bilgi ve becerilerinin toplamını, yani zanaatı kasteder.