TARİH FELSEFESİ I - Deneme Sınavı - 12

“Çizgisel” olarak da tanınan bu zaman anlayışı, fiziksel olmaktan çok, belirli bir başlangıcı ve bitimi olan, sonunda insanın yargılanarak ödüllendirilip cezalandırılacağı, başlangıçtan bitime kendi içinde bir süreklilik ve gelişim taşıyan, tanrı-bilimsel (teolojik) bir anlayıştır ve Batı’da “tarih bilinci”ni uyandırmak gibi önemli bir etkiye sahiptir.

Wartenburg’a göre, Hıristiyanlığın getirdiği tarih ve zaman anlayışı, Antikçağ kültürüne yabancıdır ve bu tarih anlayışı, insanın ve toplumun tarihsel bir temeli olduğu yönlü önkabulün Yeniçağ Avrupası’nda da yaygınlaşmasının temel nedenidir. Doğru yanıt "A" şıkkıdır.

18. yüzyıl Avrupa’da “Aydınlanma” yüzyılı olarak kabul edilir. Aydınlanma hem ilk kez Tarih Felsefesi adının kullanıldığı hem de tarihsel varlık alanına ve tarihin verdiği bilginin değerine ilişkin düşüncelerin değiştiği bir dönemdir. Doğru cevap E'dir.

Aydınlanma’nın en belirgin özelliklerinden birini, Paul Hazard şöyle dile getirir: “şüphe bilimin başlangıcıdır. Bir diğeri, doğa incelemeleri ve bu incelemelerden elde edildiği savlanan kesin bilgidir. Aydınlanma’nın temel özelliklerinden biri de laik bir dünya görüşüne dayanıp bu görüşü hayatın her alanında tutarlı biçimde uygulamaya koyma çabasıdır. Aydınlanma’yı “insanın usunu kendisinin kullanma cesareti göstermesi” olarak tanımlayan Kant, bu yetiyi eleştirmekten de geri durmamış, usun kendisinin de sınırları olan bir yeti olduğunu savunarak, felsefe tarihinde önemli bir çığır açmıştır. Ancak kilise Aydınlanma Çağı’nda değil Ortaçağ yaşamında ve düşünce dünyasında egemen olan bir kurumdur. Doğru cevap D'dir.

Yeniçağ’da başta fizik olmak üzere tüm doğa bilimleri, bir yandan doğayla insan usu arasında tam bir upuygunluk (correspondence) olduğuna inanırken, diğer yandan da usun tek başına doğayı bilemeyeceğini, doğa hakkındaki bilgimizin temelinde duyu verilerinin bulunduğunu, dolayısıyla da bilimlerin bilgi elde etmek üzere gözlem ve deneye başvurmasını zorunlu gören bir anlayışla, kısacası hem usçu hem de deneyci bir tutumla iş görmüşlerdir. Doğru cevap C'dir.

Aydınlanma, bir arayış, bir sorgulama ve kimlik belirleme gibi unsurları bir bütün olarak kapsayan, bu yüzden tarih anlayışı ve tarih yazıcılığı bakımlarından da Avrupa kültürü için önemli bir dönemeçtir. Usçuluğun etkisinde kalmış olan tarihçiler, tarihteki olayları en geniş boyutlarıyla incelemeyi amaçladıkları için, tarih üzerine çalışmalarda köklü değişiklikler ortaya çıkmış ve “Modern” olarak nitelenebilecek yeni bir tarih anlayışının temellerini atmışlardır. Doğru cevap B'dir.

18. yüzyıl genelinde tarih yine de bir edebi tür, ahlak bakımından pratik değeri olan bir uğraş olarak görülmesi durumu azalmıştır. Önceki yüzyıllara kıyasla tarihe yönelik çalışmalar gözle görünür oranda artmıştır ve tüm olumsuz görüşlere karşın, 18. yüzyıl, tarih felsefesinin doğum yüzyılı olmuştur. Aydınlanma’da tarihe karşı özel ilgi ve merak da artmıştır. Doğru cevap A'dır.

Aurelius Augustinus (M.S. 354-430) ilk tarih filozofu ve teoloğu, İbn Haldûn (1332-1406) yeni bir açıklama ve akıl yürütme yöntemi geliştirerek kişisel deneyimleri ve çalışmalarıyla, bir toplum felsefesi kurmuştur. İbn Haldûn, tarih bilimini üzerinde çalışılması gereken bir alan olarak görmesi nedeniyle kendinden önceki tüm İslam düşünürlerinden ayrılan bir tarihçidir. Robin George Collingwood ünlü İngiliz tarih felsefecisi, Karl Marks 19. yüzyılda yaşamış olan, komünizmin kuramsal kurucusu sayılan filozoftur. “Tarih Felsefesi” adını kullanmadan tarih felsefesi yapan ve ilk modern tarih filozofu sayılan bilim adamı Giambattista Vico (1668-1744)’dur. Doğru cevap C'dir.

Vico, yaşadığı dönemde hak ettiği ilgiyi ve değeri görmemiştir. Descartes’ın açık açık küçümsediği filolojiyi-tarihsel olaylar hakkında haber almamızı sağlayan bilimi- felsefî bilim düzeyine yükseltir. Eleştiri yöntemini sonuna kadar kullanan Vico, tarih düşüncesini yazılı otoritelere bağlılıktan kurtararak, özgün, bağımsız, bilimsel veri çözümlemesiyle, unutulan doğrulukların yeniden ortaya çıkmasını sağlamıştır. Bilgi kuramına daha geniş bir yer ayırmış, yaygın felsefi kanının darlığıyla soyutluğunu eleştirmiş ve Descartesçılığın bilimsel-metafizik düşüncesine misilleme yapabilecek düzeye erişmiştir. Bilginin bilimselliğiyle paralel biçimde, tarih, bilimsel araştırma temeline dayanmalı, nesnellik aranmalı ve sistematik bir yapı biçiminde serimlenmelidir. Doğru cevap D'dir.

İlk modern tarih filozofu sayılan Giambattista Vico (1668-1744)’ya göre ancak birtakım hatalardan kendini koruyabilen tarihçi güvenilir bilgiye ulaşabilir: 1-Eskiçağ’a ilişkin yüceltici önyargılardan kurtulunmalıdır. 2-Ulusların kendini beğenmişliği, tarihçileri kendi tarihlerini yazarken nesnellikten uzak bir tutuma sürükler; oysa, olabildiğince uzak durulması gereken şey, öznelliktir. 3-Tarihçi bilginin kendini beğenmişliği: Akademik kafalar, Vico’ya göre, ilgilendikleri dönem ve kişilerin, tarihçinin yaşadığı dönemdeki fikir ve eylemlere sahip olduğu yanılgısına sık sık düşerler. Bu yanılgıyı önlemek için, tarihte her şeyin yeniden oluşturulduğu görüşünü benimsemek gerekir. 4-Kökenler konusundaki yanılgı: Farklı toplumlar benzer şeylere sahip olduklarında, tarihçi diğer ulusun kendi ulusunu taklit ettiği yargısına kolaylıkla varır; bu da diğer toplumları küçümsemeye/değersizleştirmeye yol açar. 5-Eskilerin, kendilerine daha yakın çağlar hakkında bizlerden daha bilgili oldukları önyargısı vardır. Bu önyargıdan kurtulmak, tarih verilerini bilimsel bir yaklaşımla yeniden değerlendirme olanağı sunmakta, bir bakıma, otoritelerin yönlendirmelerinden sıyrılarak nesnel/tarafsız karar vermeyi kolaylaştırmaktadır. Doğru cevap E'dir.

Francois Marie Arouet’nin ya da herkesin bildiği takma ismiyle Voltaire’in (1694-1778), Fransız Devrimi ve Aydınlanma hareketine büyük katkısı olmuştur. Din ve ifade özgürlüklerinin yanı sıra, insan hakları konusundaki düşünceleri ve felsefi yazıları ile ünlenmiştir. Öte yandan, kuşkucu tutumu tamamıyla bırakmamış, tarih bilgisine güvenmek için kanıtları olmazsa olmaz görmüş ve bu yönleriyle de theoria-historia karşıtlığını aşma konusunda, 19. yüzyıl tarih filozoflarıyla karşılaştırıldığında, çekingen bir düşünür profili çizmiştir. Doğru cevap B'dir.

Tarihteki süreçler ve onlarla ilgili edinilebilecek bilgi konusunda yukarıdaki görüşleri ortaya koyan Voltaire, tarih gibi bir çalışma yapmanın yararlarını da açıklamıştır. Voltaire’in tarihin yararları hakkındaki açıklaması, maddeler hâlinde şöyle özetlenebilir: 1. Siyasetçiler ve halk, tarih sayesinde kendi toplumlarıyla diğer toplumları karşılaştırma olanağına kavuşur ve sanat, ticaret, tarım gibi konularda bilgi sahibi olur, 2. Tarihin yardımıyla, geçmişte yapılan büyük hatalar öğrenilir ve yeni hataların önüne geçilmesi için örnek oluşturur, 3. Eski çağlar hakkında modern tarihin bütün yararı, eski yöneticiler üzerine her şeyi öğretmesindedir, 4. 15. yüzyıldan itibaren tarih, büyük güçlerle birleşmede katkı sunmuş, Roma’nın başarısına yol açan denge sisteminin daha eski dönemlerde bilinmediği ortaya çıkmıştır. Doğru cevap E'dir.

Ortaçağ İslâm anlayışında El-Hârezmî dışında klasik sayılan filozofların hemen hiçbiri, ilimler sınıflamasında “tarih”e yer vermez.

İslam tarihçiliğinde-ilk dönemde ve sonrasında etkisini koruyan bilgi anlayışı temelinde- örneklerine sıklıkla rastlanan yöntem, rivâyet toplama ve derleme yöntemidir. Bu yönteme göre, rivâyetlerin dayandığı kaynakların sağlam-yani rivâyeti aktaranın kişi özelliklerinin yeterli- olması, o rivâyetlerden derlenen tarih haberlerinin de doğruluğunun temellendirilmesi için gereklidir.

İbn Haldûn’un doğduğu ve yetiştiği dönemde Endülüs ve Kuzey Afrika’da siyasî ve medenî yaşam ile ilim ve düşünce faaliyetleri gerileme aşamasındadır. Endülüs’te felsefe giderek önemsizleştiği, genel kültür seviyesi düştüğü, Hıristiyanlara karşı yapılan savaşların sonucunda İslâm Medeniyeti maddi ve manevi olarak gittikçe gerilediği bir süreç yaşanmaktadır.

İbn Haldûn’un içinden geçtiği eğitim süreci, İslâm Medeniyeti’nde pek çok düşünürün daha önce gördükleri eğitim gibi, çağındaki tüm ilimlerin öğrenimini kapsar; bunun da temelinde yatan şey İslâm’da egemen olan ilim öğrenmenin ve öğretmenin amacı, yani, ahlâklı bireyin, dolayısıyla ahlâklı toplumun oluşturulmasını sağlamaktır.

İbn Haldûn’un köklerinin dayandığı aile, devlet işlerinde yer almış, tanınan ve içinde çoğunlukla iyi eğitimli insanlara rastlanan bir ailedir. İbn Haldûn, yaklaşık 20 yaşından 45 yaşına, 4 yıllık bir aradan sonra da 49 yaşından 74 yaşına-yani ölümüne dek siyasetin ve bürokrasinin çeşitli kademelerinde görev yapmış, önemli deneyimler kazanma ve ayrıntılı gözlem yapma olanağı bulmuştur. Ebû Salim, iktidarının son dönemlerinde İbn Haldûn’u yüksek yargı ve denetim (hattatu’l-mezâlim) görevine atamıştır. Kutadgu Bilig, 11. yüzyılda Yusuf Has Hacib tarafından yazılmıştır. İbn Haldûn’un içinden geçtiği ve burada detaylarına girmeyeceğimiz eğitim süreci, İslâm Medeniyeti’nde pek çok düşünürün daha önce gördükleri eğitim gibi, çağındaki tüm ilimlerin öğrenimini kapsar; bunun da temelinde yatan şey İslâm’da egemen olan ilim öğrenmenin ve öğretmenin amacı, yani, ahlâklı bireyin, dolayısıyla ahlâklı toplumun oluşturulmasını sağlamaktır.

Kitâbu’l-İber, Et-Tâ’rîf ve Şifâu’s-Sâîl İbn Haldûn tarafından yazılan ve günümüze kadar ulaşan eserlerdir. Atabetü'l Hakayık, Yüknekli Edip Ahmet’in 12. yüzyılda yazdığı tahmin edilen manzum bir öğüt ve ahlak kitabıdır; Kutatgu Bilig ise Yusuf Has Hacib'e ait bir siyasetnamedir.

İbn Haldûn, Birinci Kitap’a da dünyadaki umrânın doğası, ona ilişkin olan bedevîlik (göçebe ya da yerleşik ayrımı yapılmaksızın, kırdaki, arazideki yaşam), hadarîlik (kentlerdeki yerleşik yaşam), tagallüb (savaşta zafer elde ederek egemenlik kurma), kazanç, geçim, ilimler, sanatlar vb. konuları ve bunlara ilişkin nedenleri genel bir açıdan ele almıştır. Araplar’ın, Berberîler’in ve Zenâte kabilesinin tarihini Kitâbu’l-İber kapsamında Mukaddime’den sonra yazmıştır.