TARİH FELSEFESİ I - Deneme Sınavı - 7

Wilhelm Dilthey (1833-1911), Alman Tarih Okulu’ndan etkilenerek tarih bilimini temellendiren, çağında gelişip yaygınlık kazanarak “bilimsel bilgi” tartışmalarını kuşatmış olan pozitivist anlayışa şiddetle karşı çıkmış ve onların öne sürdüklerinin aksine, doğa bilimleri yanında, insanın ve yapıp ettiklerinin inceleme konusu kılındığı başka bir bilimsel araştırma sahasının var olduğunu ısrarla savunmuştur. Yani tinsel dünyanın tarihsel bir temele sahip olduğunu savunmuştur.

Batı’da tarih felsefesinin kurucusu olarak görülen Giambattista Vico’ya göre tarih, insan topluluklarının ve onların kurumlarının tarihidir. Vico ilkel insanın başlattığı gelişmelerden ne çıkacağını önceden gördüğü fikrini temelsiz bulur. Tarih insan yapıp etmelerinden oluştuğundan onda bir plan varsa da bu plan bütünüyle insana aittir. Vico’nun düşüncesinde tarih salt insan zihninin bir ürünü değildir, aksine, insan doğası ancak tarih aracı lığıyla anlaşılabilmektedir.

Historia rerum gestarum anlamıyla tarih felsefesi, tarih yazan kişinin bilgi etkinliğini asıl sorun olarak öne çıkaran bir tür “bilim felsefesi”, bir “metodoloji eleştirisi”dir. Geçtiğimiz yüzyılda, yukarıda da değinilen nedenlerden dolayı, bu “bilim felsefesi” yönelimli tarih felsefecileri, tarih metafiziklerinden, tarihin ontolojik olarak yorumlandığı çerçeveden bağımsızlaşma isteği duymuşlar, yer yer bu isteklerinde bir hayli ileri de gitmişlerdir.

Dilthey’ın her şeyi tarihsel bağlam içerisinde anlamlandırdığını ve bu yönüyle yalnızca historia rerum gestarum anlamında bir tarih felsefesinin değil, aynı zamanda bilime yönelik yaklaşımlarda etkili olan tarihselciliğin de bir temsilcisi olduğunu söylememiz kolaylaşır.

Collingwood, tarihe ilişkin dört temel soru sorar: Tarihin tanımı nedir?, Tarihin nesnesi nedir-yani tarih neyi araştırır?, Tarihin yöntemi nedir? Ve Tarihin (hem geçmişin tümü olarak hem de bir bilim olarak) ereği nedir? Collingwood’a göre tarihin değeri, insanın ne yapıp ettiğini dolayısıyla ne olduğunu, yani doğasını bize öğretmesindedir.

Tarih felsefesi Walsh’a göre kendi içinde ikiye ayrılır: bunlardan ilki, tarihte anlam, bütünlük, yasa, amaç gibi sorunları inceleyen tarih metafiziği; ikincisi de tarih çalışmalarında ortaya çıkan sorunları, tarihte araştırma yöntemi/yöntemleri, bilginin güvenilirliği, açıklama, kanıtlama vb. sorunları konu edinen analitik tarih felsefesidir. Analitik tarih felsefesini, bu konulara eğilmesiyle, bilim felsefesinin bir kolu olarak değerlendirmek olanaklıdır.

Sorokin’e göre, anlamlı tarih felsefeleri, anlaşılabilir tarihsel olay yorumları ve toplumsal-kültürel süreçler üzerine yapılan kayda değer genellemelerin önemli çoğunluğu, bunalım ya da geçiş, bazen çözülme dönemlerinde yahut bu tür dönemlerin hemen öncesinde ve sonrasında ortaya çıkmaktadır. Sorokin, bu tezine İbn Haldûn’un Mukaddime adlı yapıtını örnek olarak gösterir.

Tarihçinin ilgilendiği sorunlar alanı ile tarih felsefesinin sorunlarının birbirinden uzak olduğu bilinmesinin yönünde düşüncesi olan Atkinson’a göre bu uzaklığın sebebini şöyle açıklamaktadır:

‘’….…tarihçi olayları ve nedenleri olduğu gibi kavramanın peşindeyken, tarih felsefesi, tarihçilerin yaptıkları çalışmaları da dikkate alarak olayları belirleyen ilkeleri ortaya koymayı amaçlar’’.

Doğal varlık alanının tam karşıtı ‘‘tarihsel  varlık - alanı’dır. Bu varlık alanı da birçok bilimlerin kendisiyle uğraştığı bir alandır. Bu varlık alanına ‘‘tarihsel varlık alanı adının verilmesinin sebebi, bir yandan bu alanın insan grupları, sosyal birlikler arasında olup biten olayların alanı olması; öte yandan bütün insan eylemlerinin bir sonucunda ortaya çıkan başarıların bu alan içinde yer alması ve bütün bunların da oluş ve gelişme içinde bulunmasıdır.

Raymond Aron tarihe, dar anlamıyla insan geçmişinin bilimi, geniş anlamıyla kültürün, türlerin gökyüzünün ve yeryüzünün araştırılması tanımını getiren ve bu tanımlamada doğa-insan ilişkisini göz önünde bulundurmuştur.

Batı dillerinde history, historia biçimlerinde karşımıza çıkan ve Türkçe’de “tarih” olarak karşılaştığımız kavramın kökeni, Eski Yunanca’daki historein sözcüğüdür. Historein, Eski Yunanca’da 1. araştırma yoluyla bilme ve öğrenme, 2. hikâyeleme ve tarih anlamlarına gelmektedir.

Karl Jaspers’e göre tarih, insana kendini görmeyi, değerlendirmeyi öğretmesi bakımından, onu kendi çağına bağnazca ve bilinçsizce bağlanmaktan kurtarır. İnsan, doğada bulunmayan bir ayrıcalığa kendine özgü olan bilinci ve amaçlılığı sayesinde kendi kültürel sürecini dönüştürme ve kendini bir tarih varlığı olarak var kılma ayrıcalığına sahiptir ve tam da bu bakımdan doğa tarihsiz, insan tarihlidir.

Ortega y Gasset şeyler için doğa ile insan için tarihin aynı anlama geldiğini ileri sürmüş, insanın kendi yaptıkları dışında doğasının olmadığını söylemiştir (Gasset 1941, s. 217). Geçmişi insanın yaşamının kendisi olarak değerlendiren Gasset’e göre tarih, “....içinde yaşadığımız en kesin güncelliğin bilimidir” (Gasset 1992, s. 113). Öyleyse geçmiş anlamında kullanılan tarihin, insanı önemli ölçüde belirlemekte ve günlük hayatı da etkilemekte olduğu göz önüne alındığında günlük hayatın sorunlarının da tarih araştırmalarına konu olması neredeyse kaçınılmazdır (Bıçak 2004, s. 20).

Res gestae, Latince’de yapılmış işler/şeyler anlamında kullanılan bir tamlamadır. Bu tamlama, zamanla, geçmişte yapılmış tüm işlere göndermede bulunmak üzere kullanılmış ve bu kullanım, bizde ‘tarih’ sözcüğüyle karşılanan ‘historia’ sözcüğünün ilk anlamını oluşturmuştur.

Bir bilim olarak tarihin felsefesi, her ne kadar bin yıllara uzanan köklere sahipse de bir felsefe disiplini olarak ancak 19. yüzyılın ikinci yarısından sonra ortaya çıkmıştır. Özellikle Herder’e bağlı kalan Alman Tarih Okulu’nun çalışmalarıyla büyük bir gelişme gösteren tarih bilimi, 19. yüzyılın ortalarından sonlarına doğru, Wilhelm Dilthey’ın “tin bilimleri”ni temellendirme çalışmaları sırasında sağlam bir eleştiri ve sorgulama süzgecinden geçirilmiştir.

Dilthey’a göre, tarih/toplum gerçekliğini kendilerine konu edinen bilimler, uzun zamandan beri, diğer bilimler (Dilthey doğa bilimlerini kastetmektedir) arasındaki yerlerini ve dayandıkları temelleri aramakla meşgul olmuşlardır (Dilthey 2011, s. 21). İşte Dilthey, bu tarih/toplum gerçekliğini kendisine konu edinen bilimleri “tin bilimleri” (Geisteswissenschaften) başlığı altında toplar.

Collingwood, tarihe ilişkin dört temel soru sorar: 1. Tarihin tanımı nedir?, 2. Tarihin nesnesi nedir-yani tarih neyi araştırır?, 3. Tarihin yöntemi nedir? ve 4. Tarihin (hem geçmişin tümü olarak hem de bir bilim olarak) ereği nedir? Collingwood’a göre tarihin değeri, insanın ne yapıp ettiğini dolayısıyla ne olduğunu, yani doğasını bize öğretmesindedir.

“Tarih Felsefesi” bir çalışma alanının adı olarak ilkin 18. yüzyılda telaffuz edilmiştir (Bıçak 2004, s. 23). Collingwood’a göre bu terimi ilk kullanan düşünür Voltaire olmuştur (Collingwood 1994, s. 1).

Pitirim Sorokin’e göre, derin ve uzayan bunalım koşullarında insanın, toplum ve insanlığın nasılı, niçini, nereden gelip nereye gittiği üzerinde düşünme ve inceleme eğilimi artmaktadır (Sorokin 1972, s. 15). Hatta Sorokin anlamlı tarih felsefelerinin, anlaşılabilir tarihsel olay yorumlarının ve toplumsal-kültürel süreçler üzerine yapılan önemli genellemelerin çoğu bunalım-felâket ya da geçiş-çözülme dönemlerinde, yahut bu tür dönemlerin hemen öncesinde ve sonrasında ortaya çıktığını savunur (a.y. , s. 15-16).

Walsh’a göre tarih felsefesi kendi içinde ikiye ayrılır. İlki tarihte anlam, bütünlük, yasa, amaç gibi sorunları inceleyen tarih metafiziği; ikincisi de tarih çalışmalarında ortaya çıkan sorunları, tarihte araştırma yöntemi/yöntemleri, bilginin güvenilirliği, açıklama, kanıtlama vb. sorunları konu edinen analitik tarih felsefesidir.