TANZİMAT DÖNEMİ TÜRK EDEBİYATI II

Nabizâde Nâzım (1862/4-1893), bu kuşağın içinde, özellikle hakikiyyun (realizm-naturalizm) görüşünü savunanlar arasında şair, hikâyeci, romancı ve eleştiri yazarı kimliğiyle yer alır. O, Batılıların “nuvelle” dediği sekiz uzun hikâye yazar (Birinci, 1987, s. 15). İlk kalem ürünü 1880 yılında Vakit gazetesinde Mühendishâne Mektebi şâkirdânından A. Nâzım imzası ile çıkan “Esaret” başlıklı denemesidir.

Nabizâde Nâzım (1862/4-1893), bu kuşağın içinde, özellikle hakikiyyun (realizm-naturalizm) görüşünü savunanlar arasında şair, hikâyeci, romancı ve eleştiri yazarı kimliğiyle yer alır. O, Batılıların “nuvelle” dediği sekiz uzun hikâye yazar (Birinci, 1987, s. 15). İlk kalem ürünü 1880 yılında Vakit gazetesinde Mühendishâne Mektebi şâkirdânından A. Nâzım imzası ile çıkan “Esaret” başlıklı denemesidir. Bunu “Yâdigârlarım” (hatırat şeklinde hikâye, 1886), “Zavallı Kız” (1890), “Bir Hatıra” (1891), “Karabibik” (1891), “Sevda” (1891), “Hâlâ Güzel” (1891), “Hasba” (1891), “Seyyie-i Tesamüh” (1891) adlı küçük hikâyeleri takip eder. Nabizâde Nâzım, romantik unsurlarla örülü ilk hikâyelerinden sonra realist (gerçekçi) anlayışa geçer. Artık hikâyelerini realizmin ilkelerine bağlı kalarak yazar. Onun hikâyeleri arasında “Seyyie-i Tesamüh” ve “Karabibik” önemli başarı yakalar. “Seyyie-i Tesamüh” dönemin basın hayatını ele alır. Köy hayatını işleyen “Karabibik” ise Türk hikâye ve romanının köye açılışında önemli bir eser durumundadır.

Nabizâde Nâzım’ın dikkat çeken hikâyelerinden biri de Seyyie-i Tesamüh’tür. Kitap şeklinde basılan bu uzun hikâye, yazı hayatının başında genç ve yeteneksiz birinin yazarlık serüveninin alaya alınması üzerine kurulur. Dönemin edebiyat hayatına eleştirel bakışın da getirildiği hikâyede on yedi yaşındaki bir gencin ünlü bir yazar olma uğraşı anlatılır.

Nabizâde Nâzım’ın bu hikâyede gerçekçi bir anlatıma ulaştığı söylenebilir. Yazar, hayatın içinden seçilip çıkarılmış izlenimi veren yeteneksiz ve buna bağlı olarak başarısız bir tip çevresinde yazı ve basın hayatının perde arkasını sergilemek istemiş görünmektedir.

Mehmet Celâl’in hikâyelerinde aşk, kadın, aile, sanat, çocuk, eşler arasında ihanet/ aldatma, içki, bireysel ve sosyal davranış sapmaları ve bozuklukları gibi konular işlenir. Hikâyelerinde kişiler daha çok yerli ve mahalli hayattan seçilmiştir. Olay örgüsü, yaşanan hayattan alınmış izlenimi uyandırır. Hikâyelerinde olay örgüsü genellikle tek zincirli vaka halkası üzerine kurulur. Yazarın olayların geçtiği çevreyi, mekânı; vaka zamanını; kişileri özellikle ikinci, üçüncü dereceden hikâye kişilerini anlatma ve tanıtmada pek başarılı olduğu söylenemez. Bunda yazarın kendini anlatacağı olaylar dizisine odaklamasının, anlatım tekniklerine gereğince hâkim olamamasının payı büyüktür.

Ara Nesil mensupları arasında hikâye yazanlardan bir başkası Mustafa Reşit’tir. Onun yer yer sanatlı yazı/mensur şiirle iç içe geçen, romanından pek ayrılmayan hikâyeleri popülist yolda yazılmış, basit kurgulu yapıda kalem ürünleridir. Mustafa Reşit’in daha çok aşk ve evlilik konuları etrafında şekillenen hikâyelerinde romantik ve santimantal özellikler öne çıkar. Hikâye kişileri arasında Batılı yaşama tarzı içinde tatlı su Frengi tipler, azınlıklar ve yabancılar geniş yer tutar. Zaman, mekân ve kişiler dünyasının yerli yerine oturtulamadığı bu hikâyeler, teknik bakımdan zayıftır (Özarslan, 1994, s. 105). Mustafa Reşit’in Bir Çiçek Demeti (1885), Tezkir-i Mazi (1885), Cüzdanımdan Birkaç Yaprak (hikâye ve mensureler, 1886), Tesâvir-i Hayat (1894) gibi hikâye kitapları bulunmaktadır.

Nabizâde Nâzım, Zehra adıyla edebiyatımızın ilk dikkate değer psikolojik romanını vermesiyle Ara Nesil mensupları arasında öne çıkar.

1890/1891’de yayımlanan Turfanda mı Yoksa Turfa mı romanı, otobiyografik bir romandır. Kendi idealist kişiliğiyle Mansur Bey tipi arasında benzerlik gösteren romanında Mehmet Murat, dönemin devlet bürokrasisinin işleyişine, sosyal, ekonomik ve siyasi problemlere eleştirel bakış getirir. Roman, kalkınmanın köyden başlaması gerektiği düşüncesini bir çiftlik projesi çevresinde sergilemesi ve idealist roman kişilerini geleceğin yetişecek insan modeli olarak göstermesi bakımından da önem taşır. Turfanda mı Yoksa Turfa mı Ahmet Midhat Efendi’nin “Bir Gerçek Hikâye” adlı hikâyesi ve Bahtiyarlık romanı, Nabizâde Nâzım’ın “Karabibik” adlı hikâyesiyle birlikte Türk edebiyatında köye yönelişin öncü eserleri arasında sayılır.

Tiyatro, Ara Nesil mensuplarının fazla ilgi göstermediği bir türdür. Bunu önemli ölçüde II. Abdülhamit devrinin baskıcı yönetim anlayışıyla açıklamak mümkündür. Az sayıdaki oyunlarda siyasi konulara pek yer verilmemesi de bunun bir sonucudur. Bununla birlikte dönemin kimi yazarları, tiyatro eserleri de yazmıştır.

Ara Nesil edebî devresinde kaleme alınan tiyatro eserleri daha çok aşk ve evlilik konusu etrafında şekillenmiştir. Dönemin bir özelliği olarak evlilikte kadınlara pek söz hakkı düşmemesi bir problem olarak edebî eserlerin dünyasına girmiştir. Bu konular Tanzimat Dönemi sanatkârları tarafından hikâye ve romanda olduğu gibi tiyatro eserlerinde de sık sık ele alınan konulardır. Ara Nesil yazarları, kendilerinden önceki yazarlar tarafından işlenen konuları devam ettirmiş görünmektedirler.

Bu dönem içerisinde, daha sonra Servet-i Fünun topluluğuna katılacak olan Hâlit Ziya, Hikâye adıyla roman teorisine ve edebiyat akımlarına yönelik eserini yayımlar. 1887- 1888’de Hizmet’te tefrika edilen, sonra kitap hâlinde yayımlanan Hikâye, Türk edebiyatında kendi sahasında ilk eserdir. Titiz bir araştırma sonucu hazırladığı bu çalışmasında Hâlit Ziya, anlatma esasına bağlı edebî eserlerin Batı’da destan ve tarihten hikâye ve romana doğru nasıl bir gelişme seyri gösterdiğini ele alır.

Bu dönemde Mizancı Mehmet Murat’ın eleştiri yazıları önemli bir yer tutar. Onun, “Edebiyatımızın Numûne-i İmtisalleri” başlığı altında kendisinin çıkardığı Mizan gazetesinde 1888-1889 yılları arasında yayımlanan söz konusu eleştirileri, edebiyat eserleri üzerinde (Nâmık Kemal’in Vatan Yahut Silistre’si, Recaizâde Mahmut Ekrem’in Vuslat’ı, Samipaşazâde Sezaî’nin Sergüzeşt’i) ilk defa geniş çözümlemelere dayanması, ele aldığı kitapların “tip”, “yapı”, “üslûp”, “icat”, “tasvir”, “dram entrikası” gibi Batılı nesnel prensiplere göre değerlendirilmesiyle Türk eleştiri tarihine yeni bir görüş, yeni bir bakış açısı getirir.

Nabizâde Nâzım'ın hikâyeleri arasında “Seyyie-i Tesamüh” ve “Karabibik” önemli başarı yakalar. Köy hayatını işleyen “Karabibik” Türk hikâye ve romanının köye açılışında önemli bir eser durumundadır.Türk edebiyatının Anadolu’ya açılışında ve köye yönelişinde önemli bir adım, hatta başarılı ilk kalem ürünü olan bu eser, gerçekçi köy edebiyatı için de bir başlangıç kabul edilir. O, bu eserini Emile Zola’nın Fransız köylüsünün yaşayışını dikkatlere sunan Toprak romanından esinlenerek yazar. Yanıt B'dir.

Ara Nesil döneminde hikâye alanında yenileşmenin öncülerinden Ahmed Midhat Efendi’nin devam eden uzun hikâyelerden kurulu Letâif-i Rivâyât serisinin yanında Nabizâde Nâzım’ın ilk döneminde romantik ve daha sonra realist-natüralist anlayışa bağlı kalarak yazdığı hikâyeleri ile Mehmet Celâl’in, Mustafa Reşit’in ve Fatma Leman Hanım’ın hikâyeleri bulunmaktadır. Mizancı Mehmet Burak ise dönemin öne çıkan roman yazarları arasındadır.

1890/1891’de yayımlanan Turfanda mı Yoksa Turfa mı romanı, otobiyografik bir romandır. Kendi idealist kişiliğiyle Mansur Bey tipi arasında benzerlik gösteren romanında Mehmet Murat, dönemin devlet bürokrasisinin işleyişine, sosyal, ekonomik ve siyasi problemlere eleştirel bakış getirir. Roman, kalkınmanın köyden başlaması gerektiği düşüncesini bir çiftlik projesi çevresinde sergilemesi ve idealist roman kişilerini geleceğin yetişecek insan modeli olarak göstermesi bakımından da önem taşır. Turfanda mı Yoksa Turfa mı Ahmet Midhat Efendi’nin “Bir Gerçek Hikâye” adlı hikâyesi ve Bahtiyarlık romanı, Nabizâde Nâzım’ın “Karabibik” adlı hikâyesiyle birlikte Türk edebiyatında köye yönelişin öncü eserleri arasında sayılır.Yanıt B'dir.

Türk edebiyatında realist-natüralist anlayışa bağlı olarak yazılan ilk romanlardan biri Nabizâde Nâzım'ın eseri Zehra’dır. Bu roman aynı zamanda Türk edebiyatının ilk psikolojik roman denemesi olarak da kabul edilebilir. Yanıt C'dir.

Fatma Âliye adını ilk defa kullandığı romanı Muhâdârat,aşk ve evlilik entrikalarıyla kıskançlık duygusu etrafında kurulmuştur. Bu romanda XIX. yüzyıl sonu Osmanlı toplumunun konak hayatı ayrıntılı bir şekilde ele alınıp işlenmiştir.

Fatma Âliye Hayal ve Hakikat romanını Ahmet Midhat Efendi’yle “Bir Kadın” takma adıyla ortaklaşa yazmış, bu eser  önce Tercüman-ı Hakikat gazetesinde tefrika edilmiş, daha sonra kitap olarak yayımlanmıştır. Yanıt B'dir.

Selanik’te doğan Fazlı Necip, gazetecilik ve dergicilik yapmış, arkadaşlarıyla Gonca-i Edep adında bir dergi çıkarmış, 1895’te babasıyla Asır gazetesini kurmuştur. Yanıt C'dir.

Yanıt E'dir.

Ara Nesil edebî devresi içinde yetişen ve edebî zevki bu dönemde oluşan Nigâr Hanım’ın II. Meşrutiyet yıllarında oynanan fakat metni elimizde olmayan Girîve’de  çok eşliliğin acı sonuçları konu alınır. Ahmet Midhat Efendi’nin oyunun temsili üzerine yazdığı eleştiri yazısından  1912 yılında sahneye konduğu ve konusu öğrenilebilmektedir. Yirmi yedi yıllık eşinin üzerine ikinci evliliğini yapan birinin Paris’te öğrenim görmekte olan oğlunun nişanlısıyla bilmeyerek evlenmiş olması, aile fertlerinin önünde “çıkmaz yol” olarak belirir. Yanıt B’dir.

Hâlit Ziya Hikâye  adıyla yayımlanan teorik kitabının ön sözünde roman kavramına karşılık olarak “ecnebi bir kelime altında zikretmektense Osmanlı lisanına hürmeten” roman yerine hikâye kelimesini kullandığını söyler. Yanıt D’dir.