TANZİMAT DÖNEMİ TÜRK EDEBİYATI II

Servet-i Fünûn edebiyatının teorisyeni olarak görülen Recaizâde Mahmut Ekrem, Ta’lîm-i Edebiyat, Takdir-i Elhan, “III. Zemzeme Mukaddimesi” ve Takrizat adlı eserlerinde sanat, edebiyat ve şiirle ilgili eleştirilerini dile getirir.

Genç nesilde yeni bir edebiyat anlayışının oluşmasına etki eden Ta’lîm-i Edebiyat, sebep olduğu tartışmalarla da söz konusu edebiyat anlayışının yerleşmesine ve Türk edebiyatının modernleşme sürecinin hızlanmasına katkı sağlar. Ta’lîm-i Edebiyat’ın Türk edebiyatı açısından önemli noktalarından birisi de Recaizâde Mahmut Ekrem’in yenileşme yolunda önemli bir adım atması ve eski edebiyatın retorik geleneğinin dışına çıkarak modern edebiyat retoriğinin ilk örneğini vermiş olmasıdır. Kitapta Namık Kemal’in 1866 yılında Tasvir-i Efkâr’da yayımlanan “Lisân-ı Osmanî’nin Edebiyatı Hakkında Bazı Mülâhazatı Şâmildir” makalesindeki görüşlerden esinlenme söz konusudur. Ekrem’in Ta’lîm-i Edebiyat’ın başında ve sonunda bu makaleden bazı alıntılar yaptığı görülmektedir. Namık Kemal’in; ifadenin, külfetli sanatlardan arındırılması ve lisanımıza özgü bir belagat kitabı hazırlanmasına ilişkin görüşleri âdeta Ekrem’in de çıkış noktası olmuştur.

Türk edebiyatında yenilikçi ve reformist bir şair olarak ayrıcalıklı bir yer edinen Abdülhak Hâmit şiirlerinde, yazılarında ve muhtelif mektuplarında edebî eleştirilerinin ve poetik tavrının ipuçlarını verir. Sanata, edebiyata ve şiir anlayışına dair görüşlerini cesur ve meydan okuyan bir dille ifade eder.
Şiir bahsinde de anlatıldığı gibi şiir dilinde, nazım şekillerinde, vezinde, kafiyede ve temalarda yaptığı cesur değişiklikler, Abdülhak Hâmit’in şiirinin hem gücünü hem de zaafını yansıtıcı biçimdedir. Edebiyatta reformist çıkışlar yapan Abdülhak
Hâmit, şiir hakkındaki görüşlerini dile getirirken Tanzimat döneminin diğer sanatçıları gibi divan edebiyatına karşı eleştirel bir yaklaşım sergiler. Recaizâde Mahmut Ekrem gibi kuramsal bir tenkit anlayışı olmayan Hâmit’in yenilikçi tavrı şiirlerinde açıkça görülür. Onun şiirleriyle, Türk şiirine dış dünyadan gelme duyular girmeye başlar. Türk edebiyatının gelişmesinde ve yenilikleri benimsemesinde önemli bir basamak oluşturan Abdülhak Hâmit’ten önce, divan edebiyatına ve bu edebiyatın hayal dünyasına karşı mücadele eden ve sosyal fayda prensibi çerçevesinde yenilikler yapmaya çalışan birinci kuşak Tanzimat şairleri vardır. Kendisinden önceki kuşağı takip eden Abdülhak Hâmit; Şinasi, Namık Kemal ve Ziya Paşa’dan farklı olarak bireysel yenilikler peşinde koşar. Bu tavrıyla Hâmit, şiirde sosyal fayda prensibini esas alan bu şairlerin şiir anlayışlarının dışına çıkar.

Abdülhak Hâmit Tarhan, Hintli bir kız biblosunun ilhamıyla yazdığı ve İngiliz sömürgeciliğini işlediği Duhter-i Hindû adlı tiyatro eserinde ezen-ezilen, zalim-mazlum, tabiat- medeniyet gibi temalara yer verir. Duhter-i Hindû’nun eleştiri
açısından önemi, eserin sonuna eklenen sonuç kısmındaki tiyatro ile ilgili görüşlerden kaynaklanır. Abdülhak Hâmit’in eserin sonuna ilave ettiği bölümün dikkat çekici özelliklerinden birisi gündelik hayattan alınan konuların küçümsenmesidir. “Duhter-i Hindû Hâtimesi”nde tiyatro ile ilgili düşüncelerine yer veren Abdülhak Hâmit, millî tiyatronun sınırlarını çizer ve hangi tiyatro eserlerinin millî tiyatro sayılabileceği konusundaki görüşlerini dile getirir.

Abdülhak Hâmit Tarhan’ın “Makber Mukaddimesi”, şiir üzerine düşüncelerini ve eleştirilerini dile getirdiği ve poetikasını yansıttığı yenilikçi bir metindir. Hâmit, “fenâ bulmuş bir vücudun bekası için yapıldı” şeklinde bir açıklamayla başladığı mukaddimesinde Makber’i kendisinin okuması için yazdığını; zira hislerine ortak olacak kişilerin sayısının çok az olacağını ifade eder. Şair, Makber’in yazılış sebebini açıkladığı mukaddimesinde şiirin tarifini yaptığı gibi şiir hakkındaki kanaatlerini de romantik bakış açısına dayalı bir algıyla yorumlar. “Makber Mukaddimesi”nin önemli özelliklerinden birisi, eserde yeni bir şiir anlayışının dile getirilmesidir.

Sami Paşazâde Sezai, “Hatırat-ı Edebiye”den başlıklı yazısında üç dile (Arapça,
Farsça, Türkçe) birden hâkim olan, kusursuz sözleriyle gerçeğe uygun olmayan hayallerle uğraşan divan şairlerinin kendilerini kuşatan tabiata ve gerçeğin cazibelerine gözlerini kapattıklarını iddia eder. Ona göre, divan şairlerinin tasvir ettikleri güzeller de genellikle bu dünyaya ait değillerdir. Betimlenen saçlar, ağızlar, meşrepler, mizaçlar bu şairlerin sadece kendi hayallerinde vardır. Hem sevinçleri hem de kederleri başkadır. Tamamen fikirleriyle, hayalleriyle kendi kendilerine kapandıkları ve dış dünyaya bakmadıkları için kuzey kutbuna dahi gitseler onlar için yine en uzak memleket Kayruvan; Londra’yı görseler en büyük şehir Isfahan’dır. Ancak bu görüşlerine rağmen Sezai, divan şairlerini reddetmez. Nitekim ona göre, tabiatı hayallerine göre yorumlayan bu şairlerin eserleri kalp ve ruhlarına dokunmamasına rağmen bu durum onların şair sayılmasına engel değildir. Onların kusurları divan şiirinin kurallarına sıkı sıkıya bağlı oluşlarıdır.

Sami Paşazâde Sezai’nin eleştirilerinin önemli bir kısmını dil meselesi oluşturmaktadır. Dille ilgili meselelerde Tanzimat’ın birinci kuşak sanatçılarının görüşlerini devam ettiren Sezai de dilin her şeyden önce halkla anlaşma ve halkı eğitme aracı olduğunu vurgular. Önceleri sanat ve halk dili arasında bir ayrım yapan ve sanat dilini üstün olarak nitelendiren Sezai’ye göre, sanatçının halk tarafından anlaşılmaması doğaldır. Ancak 1882’de bu düşüncesinin yanı sıra hem Türkçedeki Arapça unsurların hem de diğer dil sorunlarının ancak bir Encümen-i Dâniş tarafından çözülebileceğini iddia eder. 1888’de ise gramer ve sentaks endişesinden dolayı bazı kelimelerin atılarak dilin kısırlaştırılmasına itiraz eder. Öyle ki; kurallara aykırı terkipler kullanmaktan çekinmez. (Örneğin Sergüzeşt romanında bu tür kelime ve terkipler kullanır.) Ancak Türkçülük akımının ortaya çıkmaya başladığı süreçte Arapça ve Farsça kelimelerin kullanılmasına pek sıcak bakmayan Sezai, yabancı kelime kullanmayı, düşünce yokluğundan doğan boşlukları doldurma çabası olarak nitelendirir. Türkçenin sadeleştirilmesini isterken yazı ve konuşma dilleri arasındaki büyük farkın azaltılmasını, özellikle Türkçe kelimelerin kullanılmasını ve yabancı dil bilgisi kurallarına yer verilmemesini ister.

Tanzimat Dönemi tenkit tarihinde önemli isimlerinden birisi de Muallim Naci’dir. Özellikle Recaizâde Mahmut Ekrem’le edebî tartışmaları geniş çevrelere yayılan Muallim Naci’nin dil ve edebiyat meselelerini ele aldığı eleştiri türündeki eserleri: Muallim, Muhaberât ve Muheverât, Mektuplarım, İntikad, Demdeme ve Istılâhât-ı Edebiyye.

Saadet gazetesinde yayımlanan yazılardan oluşan Demdeme, Recaizâde Mahmut Ekrem’in eleştirilerine karşı cevap niteliğindedir. Recaizâde Ekrem, III. Zemzeme’nin ön sözünde Naci’yi aşağılayıcı tarzda ifadeler kullanır. Takdir-i Elhan’da ise, Menemenlizade Mehmet Tahir’in, Naci’nin “Gark-ı Nur” redifli gazeline yazdığı nazirenin üstünü çizmesini takdir eder. Bununla birlikte Ekrem, “III. Zemzeme Mukaddimesi”nde şiirde güzellik konusuna değindikten sonra bu konudaki düşüncelerini desteklemek için Nef ’i, Nedim, Şinasi, Ziya Paşa, Namık Kemal ve Nabizâde Nâzım’dan örnekler alır. Bunları bazı yönleriyle güzel bulan Ekrem, en güzel şiire örnek olarak ise Abdülhak Hâmit’ten bir metin alır. Devrin ünlü şairi Muallim Naci’den hiçbir örnek almadığı gibi ona tarizde bulunur. Recaizâde Mahmut Ekrem ve Muallim Naci arasındaki gerginlikte, Muallim Naci’nin Tercüman-ı Hakikat’te II. Zemzeme’den bahsetmemesinin de etkisi söz konusudur. Aslında Ekrem, kitabını Muallim Naci’ye değil; Ahmet Midhat Efendi’ye gönderir. Ancak gazetenin edebiyat sütununu idare eden Muallim Naci’nin kitabından bahsetmemesinden hoşnutsuzluk duyar. Muallim Naci, Demdeme’de Recaizâde Mahmut Ekrem’i sert ve alaycı bir üslupla eleştirir.

Ta’lîm-i Edebiyat, Takdir-i Elhan, III. Zemzeme Mukaddimesi ve Takrizat isimli eserler Recaizâde Mahmut Ekrem'e aittir

Menemenlizâde Mehmet Tahir'e aittir

Bütün maddeler Recaizâde Mahmut Ekrem'e göre edebiyatın gayeleri arasındadır

Voltaire'e aittir.

Tanım fesahat kavramının tanımıdır.

Abdülhak Hamit Tarhan'a aittir.

Abdülhak Hamit Tarhan

1885 yılında yayımlanmıştır

Sami Paşazâde Sezai'dir.

Muallim Naci'ye aittir.

Şair Evlenmesi'nde eleştirilen unsurlar; Din tefecileri, Suya sabuna dokunmayan kişiler, Yığın psikolojisi içinde hareket eden kişiler, Kadınların bir mal gibi alınıp satılmasıdır. Mirasyediciler bu eleştirilen unsurlar arasında değildir.