TANZİMAT DÖNEMİ TÜRK EDEBİYATI II

Recaizâde Mahmut Ekrem dört tiyatro eseri yazar. Afîfe Anjelik (1870) ve Atala yahut Amerika Vahşileri (1873) konusunu Batı’dan aldığı ilk iki tiyatro eseridir. Vuslat yahut Süreksiz Sevinç (1874) ile Çok Bilen Çok Yanılır’ın (1874) konularını ise kendi toplumumuzun yaşantısından alarak yazar. Ekrem, edebiyat dünyasına birkaç şiirini saymazsak tiyatro yazarak girer. Hatta yayımladığı ilk kitabı bir tiyatro eseri olan Afife Anjelik’tir.

Recaizâde Mahmut Ekrem, Atala’nın kaynağını da Batı’dan alır. Önce Chateaubriand’ın aynı adlı romanını Türkçeye tercüme etmiş, ardından da bu romandan bir oyun çıkarmıştır. Atala, Türkçede romandan piyes çıkarmanın da ilk örneği olur. Piyes, medeniyet yoksulu Amerika yerlilerinin eline esir düşen beyaz gencin, kabile reisinin kızı ile yaşadığı macerayı konu edinir. Atala, beş perdelik bir dram ve egzotik bir oyundur.

Vuslat, konusu kendi toplumumuzdan alınarak yazılan dört perdelik bir dramdır. Tanzimat döneminde yaygın olarak ele alınan konu aşktır. Vuslat’ta da aşk konusu ele alınır. Recaizâde Mahmut Ekrem, ilk iki tiyatro eserini yabancı kaynaklardan istifade ederek yazar. Vuslat ise yerli bir eserdir fakat kendisinden önce Namık Kemal’in Zavallı Çocuk isimli eseri ile pek çok noktada benzerlik gösterir.

Duhter-i Hindû’nun hâtimesi/son sözü, Abdülhak Hâmit’in kendine has bir “millî tiyatro” anlayışını dile getirdiği önemli bir metindir. Burada dile getirdiği düşünceler, yazdığı ilk üç tiyatro eserinden sonra geriye kalan eserlerinde dağınık ve kısmi olarak uygulanmıştır diyebiliriz. Abdülhak Hâmit’in anlaşılması zor ve afaki gibi duran “millî tiyatro” anlayışı bir başkası tarafından benimsenmemiş ve kendisinden sonra da takipçiler oluşturmamıştır.

Nazife İspanya kralı ile kralın sarayında esir olan Arap mücahidesinin aşk ve onur mücadelesini konu alır. Arap mücahide İspanyol kralın arzularına teslim olmaktansa ölmeyi tercih eder. Bir perdelik manzum bir oyundur.

Antik Çağ’da geçen  Sardanalapus efsanesi pek çok Batılı yazara ilham kaynağı olduğu gibi Abdülhak Hâmit’e de ilham kaynağı olmuştur. Sardanapal oyunu da bu efsanenin eserleştirilmiş halidir.

Yadigâr-ı Harb, Abdülhak Hâmit’in Çanakkale zaferinden sonra nazım-nesir karışık olarak yazdığı eserdir. Yazarın diplomatlığını konuşturduğu bir eser olarak dikkat çeken Yadigâr-ı Harb, Çanakkale zaferinin ele alınması bakımından da önemlidir. Yadigâr-ı Harb, 5000 nüsha basılarak orduya dağıtılmıştır. Tayflar Geçidi, Ruhlar ve Arzîler gibi Yadigâr-ı Harb de diyaloglardan oluşur. Abdülhak Hâmit’in “tiyatro tarzında yazılmış” ifadesi Yadigâr-ı Harb’in tiyatro eseri değil; ama tiyatro eseri şeklinde tertip edilmiş olduğunu gösterir.

Sami Paşazâde Sezai, tiyatro yazmaya Namık Kemal, Recaizâde Mahmut Ekrem ve Abdülhak Hâmit’in tesirinde başlar. Henüz 17 yaşında yazıp 20 yaşında yayımladığı Şîr, pek çok acemiliği içinde barındırır. Yayımladığı bütün eserleri arasında en acemi ve zayıf olanı hiç şüphesiz tiyatrosudur. Sami Paşazâde Sezai’nin eseri taklitten öteye geçememiştir.

Muallim Naci, tiyatroya önem verir ve onu milletlerin ilerlemesine katkı sağlayacak bir mektep olarak görür. Tiyatroya okula devam eder gibi devam edilmesi gerektiğine inanır. Bu düşünceleri ile Namık Kemal’in tiyatro anlayışını devam ettirdiğini söyleyebiliriz. Yazdığı tek oyun Heder’de Osmanlı bürokrasisinin hantal yapısı içerisinde “heder” olup giden genç bir şairin trajedisini anlatır.

Üç fasıllık bir dram olan Liberte, Abdülhak Hâmit’in baştan sona kadar alegorik mahiyette yazdığı manzum bir eseridir. Hâmit, eserini hürriyetin bir millet için ne derecede elzem bir şey olduğunu göstermek için yazdığını belirtir. Yazıldıktan 36 yıl sonra ancak yayımlanma imkânı bulan Liberte, kitap olarak yayımlanamamış, sadece Türk Yurdu dergisinde tefrika edilmiştir.

Özellikle Abdülhak Hâmit Tarhan’ın tiyatro eserlerini sahnelenmek için değil okunmak için yazmaya başlaması, dil konusunda savruk ve kural
tanımaz tavrı tiyatromuzun gelişme hızını yavaşlatmıştır.

Recaizâde Mahmut Ekrem dört tiyatro eseri yazar. Afîfe Anjelik (1870) ve Atala
yahut Amerika Vahşileri (1873) konusunu Batı’dan aldığı ilk iki tiyatro eseridir. Vuslat
yahut Süreksiz Sevinç (1874) ile Çok Bilen Çok Yanılır’ın (1874) konularını ise kendi
toplumumuzun yaşantısından alarak yazar. Ekrem, edebiyat dünyasına birkaç şiirini
saymazsak tiyatro yazarak girer. Hatta yayımladığı ilk kitabı bir tiyatro eseri olan Afife
Anjelik’tir.

Recaizâde Mahmut Ekrem de ilk yerli oyunu olan Vuslat’ın konusunu Namık
Kemal’in Zavallı Çocuk oyunundan alır. Diğer yerli eseri Çok Bilen Çok Yanılır ise Binbir
Gündüz Hikâyeleri’nden alınmadır.

Çok Bilen Çok Yanılır (1874)
Recaizâde Mahmut Ekrem’in son yazdığı tiyatro eseri Çok Bilen Çok Yanılır’dır. Konusu
Binbir Gündüz Hikâyeleri’nden alınarak 1874’te yazılan eser, kitap olarak ancak Recaizâde
Mahmut Ekrem’in ölümünden sonra oğlu Ercüment Ekrem tarafından 1914 yılında yayımlanır. Dört perdelik bir komedidir. Yazar hikâyenin aslına sadık kalarak onu oyunlaştırır.

Abdülhak Hâmit, tiyatro yazmaktan gayesini “tasvir-i hayal” olarak niteler, sahnelenip
sahnelenmeyeceğini düşünmez ve eserini tiyatro aktörlerinin “kasvet-engiz-i takrîri (iç
sıkan anlatımları) derecesine” düşürmeyeceğini söyler

Abülhak Hâmit’in kendine özgü,
devrinde pek de kabul görmeyen
ve anlaşılmaz bir “millî tiyatro”
anlayışı vardır. Ona göre bir eserin
millî olabilmesi için Osmanlı
tebaasından, İslam ve Osmanlı
tarihinden bahsetmesi gerekir.

Muallim Naci, edebiyat dünyasına Ahmet Midhat’ın himayesi ile girer, pek çok konuda da destek görür. Destek
gördüğü alanlardan birisi de tiyatrodur. Ahmet Midhat,
Muallim Naci’nin Batı’daki trajedi yazarları gibi olması için
çaba gösterir

Muallim Naci, tiyatroya önem verir ve onu milletlerin
ilerlemesine katkı sağlayacak bir mektep olarak görür. Tiyatroya okula devam eder gibi devam edilmesi gerektiğine inanır (Çetin, 2006, s. 670). Bu düşünceleri ile Namık
Kemal’in tiyatro anlayışını devam ettirdiğini söyleyebiliriz.
Yazdığı tek oyun Heder’de Osmanlı bürokrasisinin hantal
yapısı içerisinde “heder” olup giden genç bir şairin trajedisini anlatır.

Duhter-i Hindû

Hindistan’a gitmeden konusu Hindistan’da geçen bir oyun yazan Abdülhak Hâmit, bu eseri antikacıdan aldığı bir Hintli kız biblosunun kendisine ilham ettiğini belirtir. Beş fasıllık
bir dram olan bu oyun, Türk edebiyatına egzotizmi getiren bir eser olmuştur. Piyes, İngiliz
sömürge subayı ile bir Hintli kızın aşkını konu alır

Nesteren (1878)
Konusu Pierre Corneille’in Le Cid isimli eserinden alınarak yazılan beş fasıllık ilave fasıllarla dokuz fasıllık dram olan Nesteren, Abdülhak Hâmit’in şekil arayışlarının bir ürünü
olarak yayımlanır. Hâmit, ilk kez duraksız kafiyeli hece ölçüsünü deneyerek bu eserini
kaleme alır.