TANZİMAT DÖNEMİ TÜRK EDEBİYATI II

Tanzimat birinci kuşak şairleri olarak adlandırdığımız Şinasi, Namık Kemal, Ziya Paşa gibi isimlerde ilk karşılıklarını bulmuştur. Bunlardan sonra gelen ve büyük oranda bu birinci kuşağın etkisinde şiire başlayan yenileşmenin ikinci kuşağı olarak tanımladığımız Recaizâde Mahmut Ekrem, Abdülhak Hâmit ve Muallim Naci gibi isimler ise birinci kuşak şairlerinden çeşitli açılardan farklılık gösterdikleri için “Tanzimat ikinci kuşak” şairleri olarak adlandırılırlar.

Tanzimat ikinci kuşak şairleri birinci kuşaktan çok belirgin şekilde ayrılır. Toplum için sanat anlayışından yola çıkan birinci kuşak şairlerinin çabası edebiyatı halkın anlayabileceği bir seviyeye çekmek, halk için edebiyat yapmak ve edebiyatta sosyal sorunları işlemekti. Bu, aynı zamanda edebiyatın siyasal sorunlara yakınlaşması anlamına da geliyordu. Dolayısıyla Tanzimat birinci kuşak şairleri için genelde edebiyatın özelde şiirin siyasal bir araç olarak kullanılmasında hiçbir sakınca yoktu.

Birinci kuşağın bu eğiliminin aksine Tanzimat ikinci kuşak şairleri sanat için sanat
anlayışına daha yakındılar.

Recaizâde Mahmut Ekrem, şairliğinden daha çok romancılığı ve edebiyat teorisi üzerine verdiği eserleri açısından Türk edebiyatında önemli bir yer edinmiştir.

İlk şiir kitabı olan Nağme-i Seher (1871) şairin daha çok eski edebiyat tarzında yazdığı manzumeleri içeren kitabıdır. Bazı eleştirmenlere göre Recaizâde’nin sanatına ilişkin en önemli manzumeler bu kitapta yer almaktadır. Tanpınar da bu bağlamda kitaptaki musammatları başarılı bulur. İkinci şiir kitabı olan Yadigâr-ı Şebab; gençlik günlerinin özlemlerini, hatıralarını içeren kitabıdır.

1. Hiçbir zaman derin fikirlerin, felsefi ıstırapların şairi olmamıştır. Bu açıdan ona en sık yöneltilen eleştirilerden birisi, manzumelerinde Abdülhak Hâmit’teki derinliğin ve Namık Kemal’deki coşkunluğun olmayışıdır.
2. Şiirin üç bileşeni olan “dil, vezin, kafiye” konularında yetersizlik Recaizâde’nin en çok eleştiri alan yönüdür. Hiçbir zaman rakibi Muallim Naci ayarında bir şiir tekniği kullanamamıştır. Aruz veznine hâkim olamayışı da bunda etkendir.
3. Recaizâde şair doğmamıştır, şiirde gerçek anlamda yetenek sahibi değildir. Bu yüzden genel olarak şiir sanatına kendini verememiştir.

Hem Doğu hem de Batı şiirine ait nazım şekillerini kullanmakla birlikte
Hâmit’in kendi bulduğu nazım şekilleri de vardır. Ayrıca divan şiirindeki mesnevi, gazel, murabba gibi nazım şekillerini yıkarak yerine kuralsız nazım şekilleri de getirmiştir.

“Makber”, Abdülhak Hâmit’in en iyi bilinen, yeni Türk şiirinin de en önemli
matem manzumelerinden biridir.

İlham-ı Vatan (1916) farklı mecmua ve kitaplarda basılmış, tamamı aruz ölçüsüyle yazılmış on dokuz manzumeyi içerir. Bunların bir bölümü Kırım, Rus, Yunan, Balkan ve Çanakkale savaşlarıyla ilgilidir. Epik özellikler gösteren bu kitap millî-manevi duyguları içeren kahramanlık, Türk tarihi, vatan sevgisi gibi temaların işlendiği hamasi metinlerden oluşur.

Edebiyat çevrelerinde üne kavuşturan ilk şiir kitabı Ateşpâre (1882) olan şair Muallim Naci'dir.

1. Naci, muhayyile denen şeyden mahrumdur. Onun manzumelerinin hemen hepsi muhayyilenin yokluğundan gelen iptidailiklerle (ilkellik) doludur. Bu yüzden yer yer şiir içinde nesir dili ve üslubuna başvurur.
2. Tanpınar’a göre birkaç neslin övgüsüne mazhar olan “Dicle”de, şiirdeki peyzajın yetersizliğini tek mısranın tesadüfi güzelliğini unutturamamıştır.
3. Yine devrin çok sevilen “Kuzu” manzumesinin tek kıymeti bize, Türk şiirinde hangi yollardan geçtiğimizi ya da yolumuzu ne kadar uzattığımızı göstermesindedir. Tanpınar’ın ironik bir göndermesi olan bu yorumu Muallim Naci’nin sanatının özgünlükten yoksun olduğunu vurgulamaya dönük bir ifade olarak okunabilir.
4. Muallim Naci şiirinde okurla laubali bir hasbihal edasına girer. Tanpınar okuyucuyu ikide bir kolundan çekip bulduğunu göstermek isteyen bu dikkatin ilkel bir tarz olduğunu söyler.

Tanzimat edebiyatı ya da diğer adıyla “yenileşme dönemi Türk edebiyatı” iki döneme
ayrılır. Birinci kuşak genel hatlarıyla, en çok öne çıkan isimler olması nedeniyle, Şinasi,
Ziya Paşa ve Namık Kemal üçlüsüyle anılır. İkinci kuşak ise yine genel hatlarıyla Ekrem,
Hâmit, Sezai (Recaizâde Mahmut Ekrem, Abdülhak Hâmit, Sami Paşazâde Sezai) mektebi
olarak bilinir. Edebiyat tarihlerinin birçoğunda Tanzimat ikinci kuşak şair ve yazarlarına
ilişkin bütün genellemeler bu üç isim düşünülerek yapılır. Fakat Muallim Naci de bu kuşağın en önemli üç şairi içerisinde kabul edilir

Tanzimat birinci kuşak şairleri için genelde edebiyatın özelde şiirin siyasal bir
araç olarak kullanılmasında hiçbir sakınca yoktu. Hatta Tanzimat birinci kuşak şairlerinin
genç bir yazar/şair hakkında övgüde ya da yergide bulunmalarında belirleyici öge genellikle yazdığı edebî ürünlerde sosyal ve politik konulara yer verip vermemesi oluyordu. Söz
gelimi Namık Kemal dışladığı, sırt çevirdiği, eleştirdiği edipleri -Ahmet Midhat Efendi ve
Abdülhak Hâmit gibi- siyasal açıdan yaptıkları tercihler nedeniyle eleştirmiştir.
Birinci kuşağın bu eğiliminin aksine Tanzimat ikinci kuşak şairleri sanat için sanat
anlayışına daha yakındılar. Üstelik edebiyatı siyasal bir araç olarak da kullanmıyorlardı.
Hatta siyasi söylemden özellikle kaçınıyorlar ve sosyal meselelerden uzak bir edebiyat
oluşturmaya gayret gösteriyorlardı. Bu bağlamda birinci kuşak daha çok sosyal sorunların
ve siyasi kavganın içindeyken ikinci kuşak daha ziyade edebî tartışmaların içinde kalmayı,
soyut ve somut bütün çabalarını edebî tartışmalar içinde göstermeyi tercih etmişlerdir.

Yine ikinci kuşak şairleri birinci kuşağa göre Batı kültürüne ve edebiyatına daha
hâkimdir. Batı edebiyatına yönelik çeviri ve uyarlamaları daha kolay yapmışlardır. Verdikleri eserler Avrupai edebiyatın niteliklerine daha uygundur. İkinci kuşak içerisinde bu
niteliklere en çok da Abdülhak Hâmit sahiptir. İkinci kuşak şairleri Batı’ya daha fazla yakınlaştıkları için Arap ve Fars edebiyatıyla -birinci kuşak kadar- uzun soluklu ilgilenmemişlerdir. Eski şiiri esas sarsan, ona büyük eleştiriler getiren en önemli iki şair Abdülhak
Hâmit ve Recaizâde’dir denilebilir.

Şiirin çok temel bir meselesi olan dil, Recaizâde’de kusurludur. Yine dile bağlı olarak
ortaya çıkan uyak Recaizâde’de hiçbir zaman oturmamıştır. Ses benzerliklerini oluşturmak
için seçtiği sözcüklerin basitliği Recaizâde’nin yetenek bir yana şiire yoğunlaşamadığını
da gösterir. Şairin uyak için zorlama sözcükler kullandığı gibi aynı şeyi vezni uydurmaya
çalışırken de yapması hem aruz tekniğine hâkim olmadığını hem de dile karşı özentisiz
olduğunu gösterir.
Recaizâde’nin şiirine yapılan eleştiriler “dil, vezin, kafiye” gibi biçimsel ögelerin eleştirisinden ibaret değildir. Onun şiiri gerçek anlamda yeteneğin ürünü olan bir şiir değildir. Tanpınar “Ekrem Bey şiire hakiki istidattan ziyade yolunu bulamamış bir edebiyat aşkıyla ve daha ziyade his hallerini şiir zannederek kendisini verenlerdendi.” derken de bu yönüne vurgu yapar. Eleştirilerinin devamında ise Recaizâde’nin şiirini Abdülhak Hâmit ile Tevfik Fikret arasında içi boş bir paranteze benzetir (Tanpınar, 1988, s. 478). Tanpınar, Ahmet Midhat Efendi için yaptığı tespiti Recaizâde için de yapar. Ona göre Recaizâde “muhayyilesiz ve îcât kabiliyetinden mahrum” doğanlardandır (Tanpınar, 1988, s. 478). Onda “şiir ve sanatla bir amatör gibi meşgul olan müreffeh bir aile çocuğunun bütün hususiyetleri” görülür (Tanpınar, 1988, s. 476).

İlk şiir kitabı olan Nağme-i Seher (1871) şairin daha çok eski edebiyat tarzında yazdığı manzumeleri içeren kitabıdır. Bazı eleştirmenlere göre Recaizâde’nin sanatına ilişkin en önemli manzumeler bu kitapta yer almaktadır. Tanpınar da bu bağlamda kitaptaki musammatları başarılı bulur. İkinci şiir kitabı olan Yadigâr-ı Şebab; gençlik günlerinin özlemlerini, hatıralarını içeren kitabıdır. Recaizâde’nin yenilik arayışları içerisine girmesi bu kitabıyla başlar. Recaizâde’nin dikkat çeken ilk şiir kitabı ise 1881 ile 1885 arasında yayınladığı ve üç kitaptan oluşan Zemzeme’lerdir. Özelikle Zemzeme II’nin (1884) ön sözünde eski taraftarlarına yönelik imalı çıkışları, sataşmaları da bu eserin ününü arttırmıştır. Pejmürde (1894) ise yine manzum metinlerden çok mensur metinleri içeren fakat içerisinde manzumeler de barındırdığı için manzum kitapları içerisinde değerlendirilen eseridir.

Abdülhak Hâmit’in şiirinde hayat tarzıyla uyuşan bir başka husus sanat, edebiyat, üslup
ve dilde kurallara karşı ilgisiz tavrıdır. Bu kuralsızlığın şiirine yansıması çeşitli şekillerde
olur. Söz gelimi hem Doğu hem de Batı şiirine ait nazım şekillerini kullanmakla birlikte
Hâmit’in kendi bulduğu nazım şekilleri de vardır. Ayrıca divan şiirindeki mesnevi, gazel,
murabba gibi nazım şekillerini yıkarak yerine kuralsız nazım şekilleri de getirmiştir. Uyağı
önemsemeyen şairin bazen çok acemice uyaklar yaptığı da görülür. Fakat buna rağmen
aruza hâkim olup pek hata yapmadığı söylenebilir. Hatta aruzda kendi bulduğu vezinler
dahi vardır. Aruzun yanı sıra hece veznini de kullanmıştır. Hece ile yazdıkları içerisinde
duraksız ve çok uzun mısralar içeren şiirler mevcuttur. En çok kullandığı edebî sanatlar
ise tezat ve tarizdir. Nazım şekli ve uyak haricinde içerik, imaj ve temalarda da önemli
değişiklikler yapmıştır. Sosyal, dinî ve millî konuları manzumelerinde işleyen Hâmit’in
şiirlerinde felsefi bir yönelim de vardır. Bununla birlikte en çok işlediği temler aşk ve tabiattır. Hatta Hâmit’le birlikte Türk şiirinin tabiata bakışı değişmiştir denilebilir.

1908’den sonra ise Türkçülük akımının yükselişe geçmesiyle birlikte daha sade bir dil
kullanan Hâmit son derece anlaşılır olmayı da başarmıştır. Fakat bu son dönem yazdıkları
önceki eserlerinin üstüne hiçbir zaman çıkamamıştır. Yeni eğilimi olan Türkçe sözcüklerle
yazdığı şiirlerde özgünlüğü yakalayamamış, bu yüzden Hâmit daha çok eski yazdıklarıyla
edebiyat tarihine geçmiştir. Abdülhak Hâmit yeni Türk edebiyatında yenilik içinde yenilik getiren bir şairdir. Edebiyatta basmakalıp her şeye karşı çıkmış olması nedeniyle kural dışı bir şahsiyettir. Bazı kusurlarına rağmen Tanzimat şiirinin önemli bir şairi sayılır.

Abdülhak Hâmit’in şehir ve tabiat hayatına ilişkin duygu/düşünüşlerini dile getirdiği manzumeleri Sahra (1879) adlı kitabında genellikle yer alır. On bölümden oluşan eser “tarz-ı garbî” (Batılı şiir biçimi) ile yazılmıştır. Biçimi ve içeriğiyle çağı için oldukça yenidir. Bu eserle Türk şiirine yeni bir tabiat anlayışı gelmiştir. Rousseau’dan esinlendiği
söylenilen bu düşünceye göre doğa, saf ve güzel; medeniyet ise kirli ve çirkindir. Bu bağlamda köy hayatının güzelliğine karşın şehir hayatının çirkinliğine vurgu yapılır. “Sahra” Türk edebiyatında pastoral şiirin ilk örneği sayılır. Eser geniş ve olumlu yankılar uyandırmıştır. Özellikle Namık Kemal tarafından övgüyle karşılanmıştır. Hatta
Namık Kemal’in, “Vaveyla” isimli vatan şiirini yazarken “Sahra”dan etkilendiği söylenir.

Tanpınar ise “Görün” redifli gazelinin Ziya Paşa’nın “Gördüm” redifli gazelindeki fikirlerin hemen hemenaynısını içerdiğini dile getirir. Bununla birlikte asıl etkinin daha sonra, Ziya Paşa’nın “Harabat Mukaddimesi’ndeki fikirleriyle başlayacağını da ekler. Dolayısıyla Tanpınar’a göre Muallim Naci’de -sadece şiir yönüyle değil- yeni edebiyat taraftarlarıyla yaşadığı çatışmada bile bir Ziya Paşa etkisi söz konusudur (Tanpınar, 1988, s. 595). Fakat Muallim Naci en esaslı etkilenmeyi Abdülhak Hâmit’te yaşamıştır. Tanpınar’a göre Muallim Naci bu etkiden uzaklaşmak da istemiş ve ortaya Hâmit’e göre “daha durgun, daha az hamleli, hakiki şiirden bir hayli uzak ve yerli unsur itibariyle daha karışık” bir şiir çıkmıştır.

Muallim Naci’nin şiirde etkilendiği isimler kadar etkilediği isimler de önemlidir. Türk
edebiyatının önemli şairlerinden olan Mehmet Akif, Tevfik Fikret ve Yahya Kemal gibi
isimler Muallim Naci’den etkilenmişlerdir. Özellikle konuşma lisanı ile kurduğu manzum
tiyatrolarında günlük konuşma Türkçesiyle oluşturulmuş canlı diyalog ve sahneler Mehmet Akif ve Tevfik Fikret’i etkilemiştir. Bu tekniği kullandığı şiirlerinden biri “Küçük Bir Mudhike” manzumesidir