TANZİMAT DÖNEMİ TÜRK EDEBİYATI II - Deneme Sınavı - 23

Recaizâde Mahmut Ekrem, “III. Zemzeme Mukaddimesi”nde edebî eserde, bilhassa şiirde, üç çeşit güzellik bulunduğunu söyler: Mehâsin-i fikriyye (fikir güzelliği), bedâyi-i hayaliyye (hayal güzelliği) ve sünûhat-i kalbiyye (kalbe doğuşlar).

Türk edebiyatında yenilikçi ve reformist bir şair olarak ayrıcalıklı bir yer edinen Abdülhak Hâmit şiirlerinde, yazılarında ve muhtelif mektuplarında edebî eleştirilerinin ve poetik tavrının ipuçlarını verir. Şiir bahsinde de anlatıldığı gibi şiir dilin­de, nazım şekillerinde, vezinde, kafiyede ve te­malarda yaptığı cesur değişiklikler, Abdülhak Hâmit’in şiirinin hem gücünü hem de zaafını yansıtıcı biçimdedir. Recaizâde Mahmut Ekrem gibi kuramsal bir tenkit anlayışı olmayan Hâmit’in yenilikçi tavrı şiirlerinde açıkça görülür.

Bir “Şâirin Hezeyânı” şiirinin eleştiri tarihi açısından önemi, Abdülhak Hâmit’in toplumun bütün kurallarına açıktan açığa başkaldırması ve bütün edebiyat kurallarını reddetmesidir.

Tanzimat ikinci kuşak sanatçılarından Sami Paşazâde Sezai, “Namık Kemal’i üstat olarak tanımasına rağmen, Beşir Fuad’ın tenkitleriyle başlayan realist akımın da tesirinde kalır. Bu bakımdan o, son devir Türk edebiyatında romantizmden realizme geçişi hazırlayan bir yazar olarak telakki edilebilir. Tabiatı bitip tükenmez bir kaynak olarak değerlendiren Sezai, bu değişmeyen kaynakları işlediği için edebiyatta bilim ve teknikte olduğu gibi bir ilerleme olamayacağını iddia eder. “Küçük Şeyler Mukaddimesi”nde güzel yazılmak şartıyla her şeyin edebiyata konu olabileceğini söyleyen Sami Paşazâde Sezai’ye göre Güneş sistemini anlatmakla küçücük bir böceğin kalbini incelemek edebiyat bakımından birbirine eşittir. Edebiyatımızda “samimiyet ve vuzuh” olmadığını dile ge­tiren Sezai, edebî eserde bu unsurlarla birlikte herkesin bakıp da göremediği güzellikle­rin duyurulmasını arar ve edebiyatın beğendirme, sevdirme gibi görevlerinin olduğunu söyler.

Dil konusunda hassas ve titiz bir tavır sergileyen ve millî söyleyişe önem veren Muallim Naci’nin gazeteye gelen şiirleri dil açısından değerlendirmesi kendisinden sonra gelen pek çok şairi etkilemesine yol açar. Nazmı ayrıcalıklı kılan Muallim Naci, nazım ile anlatılan bir fikrin nesir ile anlatılandan daha etkili olduğunu iddia eder. Muallim Naci, bir eserin şiir olarak değerlendirilmesini edebiyattan sayılmasına bağlar; manzum olmasına değil. Şiirde güzelliği ölçüt olarak kabul eden ve şiirin mutlaka man­zum olması gerekmediğini dile getiren Muallim Naci, yaratılışın manzum şiire daha fazla meyilli olduğunu vurgular ve kafiyeye de özel bir önem atfeder.

Özellikle Recaizâde Mahmut Ekrem’le edebî tartışmaları geniş çevrelere yayılan Muallim Naci’nin dil ve edebiyat meselelerini ele aldığı eleştiri türündeki eserleri: Muallim, Muhaberât ve Muheverât, Mek­tuplarım, İntikad, Demdeme ve Istılâhât-ı Edebiyye.

Muallim Naci, Tercüman-ı Hakikat gazetesinde genç şairlerin yayımlanması için gönder­dikleri şiirleri dil ve üslup yönünden değerlendirir ve bu şiirlerle ilgili eleştirel görüşlerini dile getirir. Muallim, Muallim Naci’nin bu değerlendirmelerinden ve gazeteye gönderilen şiirlerden önemli gördüklerini topladığı kitabın adıdır. Muallim Naci, gelen şiirleri dil ve ifade, vezin ve kafiye, anlam, edebî sanatlar, fikir, ha­yal ve üslup bakımından eleştirir. Muallim Naci, 1890 yılında yayımlanan Istılâhât-ı Edebiyye adlı kitabında edebiyat terimlerini örneklerle açık­lar ve değerlendirmelerde bulunur. Istılâhât-ı Edebiyye adlı kitabın başındaki “İhtar” başlıklı bölümde, edebiyat terimleriyle ilgili hükümlerini Türk edebiyatının bugünkü ve gelecekteki durumuna göre verdiğini dile getiren Muallim Naci, eskiden beri Arap ve Fars edebiyatlarının üslupları­nın olduğu gibi kabul edilmesine taraftar olmadığını ifade eder.

Saadet gazetesinde yayımlanan yazılardan oluşan Demdeme, Recaizâde Mahmut Ekrem’in eleştirilerine karşı cevap niteliğindedir.

Recaizâde Mahmut Ekrem dört tiyatro eseri yazar. Afîfe Anjelik (1870) ve Atala yahut Amerika Vahşileri (1873) konusunu Batı’dan aldığı ilk iki tiyatro eseridir. Vuslat yahut Süreksiz Sevinç (1874) ile Çok Bilen Çok Yanılır’ın (1874) konularını ise kendi toplumumuzun yaşantısından alarak yazar. Ekrem, edebiyat dünyasına birkaç şiirini saymazsak tiyatro yazarak girer. Hatta yayımladığı ilk kitabı bir tiyatro eseri olan Afife Anjelik’tir.

Vuslat, konusu kendi toplumumuzdan alınarak yazılan dört perdelik bir dramdır. Tanzimat döneminde yaygın olarak ele alınan konu aşktır. Vuslat’ta da aşk konusu ele alınır. Recaizâde Mahmut Ekrem, ilk iki tiyatro eserini yabancı kaynaklardan istifade ederek yazar. Vuslat ise yerli bir eserdir fakat kendisinden önce Namık Kemal’in Zavallı Çocuk isimli eseri ile pek çok noktada benzerlik gösterir.

Abdülhak Hâmit, tiyatro eserlerinin hemen hemen hepsine bir “mukaddime”, “ifade-i meram”, “hâtime” gibi ön söz/son söz mahiyetinde metinler ekler. Tiyatro hakkında düşüncelerini ifade ettiği iki önemli metin vardır. Bunlardan birincisi İçli Kız’ın sonuna eklediği “İçli Kız Hakkında Bir Makale”, diğeri ise yine Duhter-i Hindû’nun sonuna koyduğu “Hâtime” başlıklı metindir.

Hem romantik tiyatronun etkisi hem de tarihe olan merakı Abdülhak Hâmit’i tarihî tiyatro eserleri yazmaya iter. Eserlerinin üçte ikisinin konusu tarihten alınmadır.

Eşber yayımlandığı zaman da sonraları da en beğenilen oyunlardan biri olmuştur. Güçlü bir imparator olan Büyük İskender’e karşı Eşber isimli hayalî bir kahraman yaratır Abdülhak Hâmit. Önemli olanın vatan sevgisi ve onur olduğuna vurguda bulunur.

Ahmet Vefik Paşa (1823-1892):

Devlet adamı, yazar. Moliére ve Voltaire’den yaptığı tercüme ve adapteleriyle tanındı. Ebul Gazi Bahadır Han’dan tercüme ettiği Şecere-i Türk ve Lehçe-i Osmanî isimli sözlük çalışması önemli eserleridir.

Abdülhak Hâmit, dokuz fasıllık bir dram olan Finten’i daha çok zıt kavramları ele alarak geliştirir.

Sami Paşazâde Sezai, tiyatro yazmaya Namık Kemal, Recaizâde Mahmut Ekrem ve Abdülhak Hâmit’in tesirinde başlar. Henüz 17 yaşında yazıp 20 yaşında yayımladığı Şîr

Yazdığı tek oyun Heder’de Osmanlı bürokrasisinin hantal yapısı içerisinde “heder” olup giden genç bir şairin traje- disini anlatır.

Yazdığı tek oyun Heder’de Osmanlı bürokrasisinin hantal yapısı içerisinde “heder” olup giden genç bir şairin trajedisini anlatır.

Tanzimat birinci kuşak şairleri olarak adlandırdığımız Şinasi, Namık Kemal, Ziya Paşa gibi isimlerde ilk karşılıklarını bulmuştur. Bunlardan sonra gelen ve büyük oranda bu birinci kuşağın etkisinde şiire başlayan yenileşmenin ikinci kuşağı olarak tanımladığımız Recaizâde Mahmut Ekrem, Abdülhak Hâmit ve Muallim Naci gibi isimler ise birinci kuşak şairlerinden çeşitli açılardan farklılık gösterdikleri için “Tanzimat ikinci kuşak” şairleri olarak adlandırılırlar.

Tanzimat ikinci kuşak şairleri birinci kuşaktan çok belirgin şekilde ayrılır. Toplum için sanat anlayışından yola çıkan birinci kuşak şairlerinin çabası edebiyatı halkın anlayabileceği bir seviyeye çekmek, halk için edebiyat yapmak ve edebiyatta sosyal sorunları işlemekti. Bu, aynı zamanda edebiyatın siyasal sorunlara yakınlaşması anlamına da geliyordu. Dolayısıyla Tanzimat birinci kuşak şairleri için genelde edebiyatın özelde şiirin siyasal bir araç olarak kullanılmasında hiçbir sakınca yoktu.

Birinci kuşağın bu eğiliminin aksine Tanzimat ikinci kuşak şairleri sanat için sanat
anlayışına daha yakındılar.