TANZİMAT DÖNEMİ TÜRK EDEBİYATI I

Divan şiirine ilişkin net bir eleştiri yazısı olmayan
Şinasi’nin nesir ve nazımda benimsediği yol, onun
zihnen ve ruhen eski geleneğe bütün kurumlarıyla
birlikte karşı olduğunu gösterir. “Münacât”ını divan
şairleri gibi kaside şeklinde değil mesnevi şeklinde
düzenlemesi de onun yenilikçi tutumuna örnektir

Mes’ele-i Mebhûsetü’n Anha, basın yoluyla yapılan ilk edebî tartışmadır. 1864 yılında ortaya çıkan söz konusu tartışma, Tasvir-i Efkâr ile Ruzname-i Ceride-i Havadis gazeteleri arasında gerçekleşir.

Osmanlı’nın son klasik tezkiresi olan Tezkire-i Hâtimet’ül eş’ar’ın yazarı Fatin Efendi’dir. 1853 yılında biten ancak 1855 yılında yayımlanan bu tezkire, hâl tercümeleri (öz geçmiş) ve şiir örneklerinden oluşur.

Namık Kemal’in Tasvir-i Efkâr’da yayımladığı ve yeni Türk edebiyatının beyannamesi  sayılabilecek bu makalede Türkçede ilk defa dil ve edebiyat meseleleri oldukça kapsamlı bir şekilde değerlendirilmiştir (Tanpınar, 2003, s.
348). Sosyal fayda prensibinden ve edebiyatın hakikate uygun olması gerektiği tezlerinden hareket eden Namık Kemal, makalesinde Farsçanın etkisi ile oluşturulan yazı dilinin lisanımızı bozduğuna ısrarla vurgu yapar.

17. yüzyıl divan edebiyatı sanatçısı. Nesirlerinde; süslü/sanatlı bir üslup kullanmış,
zincirleme tamlamalara, karmaşık terkiplere oldukça fazla yer vermiştir. Bu nedenle divan edebiyatını eleştirenler genellikle Nergisi’nin üslubunu örnek gösterirler.

Hamse-i Nergisi
Nergisi’nin beş mensur eserden oluşan
hamsesidir. Eser, Türk edebiyatındaki tek
mensur hamse örneğidir.

Namık Kemal, eserinin manzum kısmında eski edebiyat örneklerinin olduğu bir antoloji hazırlanmasının gerekli olup olmadığını sorgular ve birlikte çıktıkları yoldan ayrıldığı için Ziya Paşa’yı suçlar. Tahrib-i Harâbât’ın manzum kısımlarında Ziya Paşa’ya serzenişte bulunur.

Tanzimat edebiyatının en üretken yazarlarından
olan Ahmet Midhat Efendi’nin eleştiri tarihi açısından önemi, dil hakkındaki görüşleri, romantizm ve realizmle ilgili düşünceleri, klasikler ve dekadanlar
tartışmalarındaki tutumudur. “Hayat felsefesi bakımından Doğu-Batı sentezcisi olan Ahmet Midhat Efendi, Batı’nın tekniğiyle Doğu’nun erdemlerini
eleştirileri gibi eserlerinde de birleştirmeye çalışır”

Ahmet Midhat Efendi’nin başlattığı tartışmalardan birisi, Dekadanlar tartışmasıdır. Onun Sabah gazetesinde yayımlanan “Dekadanlar” başlıklı
makalesinden itibaren Servet-i Fünûn şair ve yazarları “dekadan” olarak nitelendirilmiş ve dört yıl
sürecek bir tartışma başlamıştır. Dekadanlık tartışmasının temelini, bazı şair ve yazarların eserlerinin
okuyucular tarafından anlaşılmaması oluşturmaktadır

Namık Kemal’in İntibah adlı romanının asıl adı Son Pişmanlık’tır. Ancak sansür nedeniyle romanın adını İntibah olarak değiştirir.

Tanzimat birinci kuşak sanatçıları edebiyatı “sosyal fayda prensibi” çerçevesinde değerlendirirler. Batı etkisinde gelişen edebî anlayışla birlikte yeni türlerin girmeye başlaması ve edebiyatın “sosyal fayda prensibi” çerçevesinde değerlendirilmesi, Tanzimat birinci kuşak sanatçılarının üzerinde durdukları konulardır.

Şinasi’nin Türk şiirinde yaptığı yenilikler, devrin yeni ve modern bir edebiyat inşa etmek isteyen şair ve yazarlarına yol gösterir, ufuk açar. Namık Kemal’in dille ilgili görüşlerinde ve eski zihniyete ilişkin değerlendirmelerinde Şinasi’nin belirgin bir etkisini görmek mümkündür.

Şinasi’nin Tercümân-ı Ahvâl gazetesinin yayımlanmasından dolayı yazdığı mukaddimedeki görüşleri, Tanzimat Dönemi'nin eleştiri anlayışını içeren sosyal fayda prensibine dayanır ve eski zihniyete karşı bir tavrı barındırır. Zira Şinasi 1860 yılında Agâh Efendi’nin çıkardığı Tercümân-ı Ahvâl gazetesinin ön sözünde halkın genelinin kolayca anlayabileceği sade bir dil anlayışını ve sosyal fayda prensibini ön plana çıkarır.

Şinasi, Tercümân-ı Ahvâl Mukaddimesi’nde toplumsal yaşam içinde kanuni yükümlülüklerle sorumlu olan halkın kendi vatanının menfaatine ilişkin fikirleri açıklamasını bir hak olarak görür. Bunun için de medeni milletlerin politika gazetelerinin örnek gösterilebileceğini dile getirir. İç ve dış politikadan seçilmiş olayların ve diğer yararlı konuların halka duyurulması için de Tercümân-ı Ahvâl gazetesini aracı olarak nitelendirir.

Osmanlı’nın son klasik tezkiresi olan Tezkire-i Hâtimet’ül Eş’ar’ın yazarı Fatin Efendi’dir. 1853 yılında biten ancak 1855 yılında yayımlanan bu tezkire, hâl tercümeleri (öz geçmiş) ve şiir örneklerinden oluşur.

Türk edebiyatında ilk eleştirmen olarak gösterilen Namık Kemal’in eleştirel düşüncelerini içeren eserleri şunlardır: “Lisân-i Osmânî’nin Edebiyatı Hakkında Bazı Mülâhazâtı Şâmildir”, “Bahâr-ı Dâniş Mukaddimesi”, İrfan Paşa’ya Mektup, Mes Prison Tercümesi Üzerine Muâheze, Tahrib-i Harâbât, Ta’kib, “Son Pişmanlık Mukaddimesi”, “Celal Mukaddimesi”, “Tercüme-i Hâl-i Emir Nevruz Mukaddimesi”, Mikro Mega Tercümesi Muâhezesi.

Hamse-i Nergisi Nergisi’nin beş mensur eserden oluşan hamsesidir. Eser, Türk edebiyatındaki tek mensur hamse örneğidir.

Namık Kemal, Magosa’da yazdığı bu eserinde Ziya Paşa’nın Harâbât adlı üç ciltlik antolojisini ve bu antolojinin mukaddime kısmını eleştirir. Harâbât’ın birinci cildi çıktığı zaman Tahrib-i Harâbât’ı kaleme alarak itirazlarını dile getiren Namık Kemal’e göre, Ziya Paşa siyasi ve edebî tutumundan vazgeçmiştir ve Sultan Aziz’in gözünde kaybettiği itibarını yeniden kazanmak için Harâbât aracılığıyla ona kasideler yazarak bağlılığını bildirmiştir.

“Celal Mukaddimesi”, Victor Hugo’nun Cromwell önsözünden ilham alınarak yazılmıştır. Mukaddime’de Namık Kemal, edebiyat meselelerine yeni edebiyatın inşa etmeye çalıştığı sosyal fayda anlayışı çerçevesinden baktığı gibi Türk edebiyatını değerlendirirken Avrupa edebiyatından da örnekler verir.

VEYSİ (1561-62/1628): Özellikle nesir alanındaki eserleriyle tanınan divan edebiyatı sanatçısı. Nesirlerinde zincirleme tamlamalar, uzun cümleler, sanatlı ifadeler kullanan Veysi’nin nesir dili oldukça külfetlidir.