TANZİMAT DÖNEMİ TÜRK EDEBİYATI I

Batı edebiyatında roman türü Don Kişot ile başlatılır.

Klasik hikâye geleneği içinde ortaya çıkan değişmenin ilk örneği, Muhayyelât-ı Aziz Efendi'dir.

Osmanlı Devleti’nde üst düzey devlet görevleri almış, Türkçe ve Ermenice Mecmua-i Havadis gazetesini çıkarmış Ermeni asıllı Osmanlı yurttaşı, Vartan Paşa'dır.

Hüsn-ü Aşk, Şeyh Galip’in mesnevi nazım şekliyle yazdığı tasavvufi manzum bir hikâyedir.

Boccaccio tarafından yazılmıştır. 1348’de Avrupa’da baş gösteren veba salgını sırasında önce bir evde sonra bir şatoda on gün boyunca anlatılan yüz hikâyeden oluşur. 1351’de tamamlanmıştır. Salgın günlerinin Floransa’sı anlatılır. Söz konusu eser Dècamèron'dur.

Bir romanda anlatılan olaylar dizisinin yanı sıra romanın yazılışını da konu edinen anlatım tekniğine üst kurmaca denir.

Türk edebiyatında Batı tarzı ilk roman olarak kabul edilen Taaşşuk-ı Talat ve Fitnat'tır.

Letâif-i Rivâyât, Meddah hikâyeleriyle modern hikâye arasında geçiş ürünü olarak değerlendirilen eserdir.

İttihad-ı İslam

Taaşşuk-ı Talat ve Fitnat, ilk yerli romandır.

Ali Aziz Efendi’nin Muhayyelât-ı Aziz Efendi (Muhayyelât-ı Ledünn-i İlahî, 1796-1797) adlı eseri, eski hikâye geleneği içinde varlık kazanan fakat kimi özellikleriyle bu gelenekten ayrılan bir yapıda belirir. Muhayyelât-ı Aziz Efendi’yi klasik hikâye geleneği içinde ortaya çıkan değişmenin ilk örne- ği olarak değerlendirmek mümkündür. Dönemine göre sade bir dilin kullanıldığı eserde, kahramanlar mensup oldukları sosyal tabakaya uygun biçimde konuşturulmuşlardır. Eser, bu özellikleriyle erken dönem Türk romanının hazırlayıcısı ve müjdeleyicisi olabilecekken geç yayımlanması sebebiyle bu fırsatı kaçırır.

Muhayyelât-ı Aziz Efendi, Tanzimat Dönemi Türk edebiyatı üzerinde etkili olmuştur. Ahmet Midhat Efendi, Çengi (roman ve tiyatro oyunu) adlı eserinde aklını cinlerle ve perilerle bozan kahramanına bol bol Muhayyelât-ı Aziz Efendi okutur.

Hasan Tevfik Efendi tarafından 1285/1868’de yazılan Hayâlât-ı Dil’de görünürde bir aşk macerası vardır.Yirmi altı bölümden oluşan Hayâlât-ı Dil’de halk hikâyesi kurgusunun kullanıldığı görülür. Fakat birtakım anlatım ve kurgu özellikleriyle halk hikâyesinden ayrılır. Divan edebiyatından (pend-nâmeler ve Hüsn ü Aşk) gelme kurgu tekniği, halk hikâyelerinden gelen ögeler ve Tercüme-i Telemak’tan bazı özelliklerin eklenmesiyle kendi içerisinde orijinal bir yapıya kavuşur. Hayâlât-ı Dil, bir yandan aşk hikâyesi anlatırken diğer yandan Osmanlı Devleti’nin, devri içindeki içte ve
dışta karşılaştığı problemleri konu edinen alegorik bir eser görünümü kazanır. Bu yönüyle eser, imparatorluğun son döneminde yaşanan siyasi gelişmelerin ironik bir anlatımını sunar.

Tanzimat romanının ele aldığı konuları ana hatlarıyla şu başlıklar altında toplamak mümkündür:

• Yanlış Batılılaşma • Aşk • Görücü usulüyle evlilik • Köy hayatı • Kölelik • Tarihî dönemlerden seçilmiş kişi ve olaylar • Fen bilimlerine ve tekniğe bağlı gelişmelere dayanan konular

Türk edebiyatında Batı tarzı ilk romanın Şemsettin Sami’nin Taaşşuk-ı Talat ve Fitnat adlı eseri olduğu kabul edilir. Ahmet Midhat Efendi’nin hikâyelerinin çıkmaya başladığı yıllarda Şemsettin Sami’nin 1872 sonuyla 1873 başında üç cüz olarak yayımladığı Taaşşuk-ı Talat ve Fitnat’ın hikâyeden romana doğru yaklaşan karakteriyle bir yenilik getirdiği söylenebilir

Taaşşuk-ı Talat ve Fitnat’ta evlilikle birlikte dönemin başka problemlerine de dikkat çekilir. Kölelik, özgürlük düşüncesi, kız çocuklarının eğitim görmesi ve terbiyesi, aile konusuna kadınının bakış açısından da yaklaşılması gerektiği bunlar arasındadır.

Tanzimat Dönemi Türk edebiyatında hikâye, roman, tiyatro ve gazete yazılarıyla önemli bir yer tutan Ahmet Midhat Efendi, halkın bilgi ve kültür seviyesini yükseltmek düşüncesiyle hareket eden Ahmet Midhat, sanat değeri yüksek eserler yerine halkı eğitecek, onların kültür seviyelerini yükseltecek, onlara okuma zevki aşılayacak eserler yazmıştır. Onun Kıssadan Hisse ve Letâif-i Rivâyât serisinde yer alan hikâyeleri, romanları bu yolda yazılmış kalem ürünleridir.

Namık Kemal, biri İntibah, diğeri Cezmi olmak üzere iki roman kaleme almıştır. “Ön söz”de konusunu sade tuttuğunu söylediği İntibah’la roman türünde bir örnek ortaya koymak istemiştir

Namık Kemal’in Türk edebiyatında ilk tarihî roman özelliğini taşıyan Cezmi (1880) adlı eseri iki cilt olarak planlanmış, ancak ikinci cildi yazılamamıştır. Cezmi, konusunu XVI. yüzyılda II. Selim döneminde başlayıp aralıklarla yarım yüzyıl kadar devam eden Osmanlı-İran savaşlarından alır.

Emin Nihat’ın eseridir. Eser, dil ve üslup bakımından daha çok divan edebiyatı hikâyelerinin dil ve üslubunu yansıtan bir karaktere sahiptir. Bunun yanında halk söyleyişine yaklaşan, hatta konuşma diline kadar varan ifadelerle de karşılaşılır. Müsameretname şu hikâyelerden oluşur: Zâbitân-i Askeriyyeden (...) Paşazâde Binbaşı Rifat Bey’in Sergüzeşti....