TANZİMAT DÖNEMİ TÜRK EDEBİYATI I

Batı edebiyatlarında roman, 17. yüzyılın başlarından itibaren ortaya çıkar. Roman türü, genellikle Miguel de Cervantes (1547-1616)’in ünlü Don Kişot (1605) adlı eseriyle başlatılır.

Ali Aziz Efendi’nin Muhayyelât-ı Aziz Efendi adlı eserini klasik hikâye geleneği içinde ortaya çıkan değişmenin ilk örneği olarak değerlendirmek mümkündür. Dönemine göre sade bir dilin kullanıldığı eserde, kahramanlar mensup oldukları sosyal tabakaya uygun biçimde konuşturulmuşlardır. Eser, bu özellikleriyle erken dönem Türk romanının hazırlayıcısı ve müjdeleyicisi olabilecekken geç yayımlanması sebebiyle bu fırsatı kaçırır.

Asıl adı Hovsep Vartanyan olan Vartan Paşa tarafından Ermeni harfleriyle 1851’de Türkçe yazılan Akabi Hikyayesi (Hikâye), Muhayyelât’tan sonra baskısı yapılan anlatıların ilkidir. Eserde mezhepler arasındaki düşmanlığın kurbanı olan Akabi ile Hagop’un aşkı anlatılır. Ailelerin araya girerek iki âşığın kavuşmalarını engellemeleri, trajik sonu hazırlar. Shakespeare’in Romeo ve Juliet’inden izler de taşıyan Akabi Hikyayesi, XIX. yüzyıl Fransız romantik eserlerinin etkisinde kaleme alınmıştır.

“Bahriye Mektubi Odası hulefasından” Hasan Tevfik Efendi tarafından yazılan Hayâlât-ı Dil, bir yandan aşk hikâyesi anlatırken diğer yandan Osmanlı Devleti’nin, devri içindeki içte ve dışta karşılaştığı problemleri konu edinen alegorik bir eser görünümü kazanır. Bu yönüyle eser, imparatorluğun son döneminde yaşanan siyasi gelişmelerin ironik bir anlatımını sunar.

Müsameretname Emin Nihat'ın eseridir. 1872-1875 yılları arasında yayımlanan Müsameretname, kelime olarak gece sohbetleri anlamına gelir. Emin Nihat, kitabının başında, kış gecelerinde hoşça vakit geçirmek için kafa dengi birkaç arkadaşın her gece başka bir evde buluşarak önce çeşitli gazete haberleri üzerinde sohbet ettiklerini, bu arada bazı gecelerde de toplantıya katılanlardan her birinin gençliklerinde başlarından geçen bir macerayı anlatmaya karar verdiklerini ifade eder.

Tanzimat romanının ele aldığı konuları ana hatlarıyla şu başlıklar altında toplamak mümkündür: Yanlış Batılılaşma, Aşk, Görücü usulüyle evlilik, Köy hayatı, Kölelik, Tarihî dönemlerden seçilmiş kişi ve olaylar, Fen bilimlerine ve tekniğe bağlı gelişmelere dayanan konular.

Türk edebiyatında Batı tarzı ilk romanın Şemsettin Sami’nin Taaşşuk-ı Talat ve Fitnat adlı eseri olduğu kabul edilir. Ahmet Midhat Efendi’nin hikâyelerinin çıkmaya başladığı yıllarda Şemsettin Sami’nin 1872 sonuyla 1873 başında üç cüz olarak yayımladığı Taaşşuk-ı Talat ve Fitnat’ın hikâyeden romana doğru yaklaşan karakteriyle bir yenilik getirdiği söylenebilir.

Örneğin, Şemsettin Sami’nin Taaşşuk-ı Talat ve Fitnat romanında, Ahmet Midhat Efendi’nin eserlerinde olduğu gibi, yazarın varlığı ortadadır. Yazar, kurmaca dünyanın içerisinde kendisini gizleme ihtiyacı duymaz. Romanda meddah hikâyelerini hatırlatan bir anlatım tekniği kullanılmaya çalışılır. Olaylar, her şeyi bilen ve bütün kahramanların düşüncelerini okuyan hâkim bakış açısından aktarılır.

Ahmet Midhat Efendi’nin Letâif-i Rivâyât serisinde yirmi beş kitap içerisinde otuz ayrı eser yer alır. Onun hikâye ile roman ayrımına gitmediği Letâif-i Rivâyât serisindeki hikâyelerini “Suizan”, “Gençlik”, “Teehhül”, “Gönül”, “Mihnetkeşân”, “Felsefe-i Zenân”, “Bir Gerçek Hikâye”, “Bir Fitnekâr”, “Nasip”, “Bekârlık Sultanlık mı Dedin?”, “Bir Tövbekâr”, “Çifte İntikam”, “Esaret”, “Obur”, “Para”, “Kısmetinde Olanın Kaşığında Çıkar”, “Diplomalı Kız”, “Emanetçi Sıtkı”, “Cankurtaranlar”, “Ana Kız”, “Bir Acibe-i Saydiye”, “İki Hud’ekâr” olarak belirlemek mümkündür.

Ahmet Midhat Efendi’nin eserleri içinde en çok tanınmış ve okunmuş, üzerinde en çok inceleme yapılmış eser şüphesiz Felâtun Bey ile Râkım Efendi (1875)’dir. Bu roman, Türk edebiyatında Tanzimat’tan sonra başlayan yanlış Batılılaşmayı konu alan ilk romandır. Yazar, birbirinin zıddı Râkım Efendi ile Felâtun Bey tipleri etrafında son yüzyıl Osmanlı toplum hayatını gerçekçi bir gözle değerlendirme yoluna gider.

Batı edebiyatlarında roman, 17. yüzyılın başlarından itibaren ortaya çıkar. Roman türü, genellikle Miguel de Cervantes (1547-1616)’in ünlü Don Kişot (1605) adlı eseriyle başlatılır.

Batı Bin Bir Gece ve Bin Bir Gündüz Masalları, Arap edebiyatının dünyaca tanınan masal koleksiyonudur.

“Bahriye Mektubi Odası hulefasından” Hasan Tevfik Efendi tarafından 1285/1868’de yazılan Hayâlât-ı Dil’de görünürde bir aşk macerası vardır. Mürg-i Dil ile Canan arasındaki konuşmalar ve âşığın (Mürg-i Dil) çektiği ızdırabı sevgilisine anlatmasıyla başlayan metinde, sevgilisi bilinmez bir diyara gidince onun peşi sıra yollara düşen ve bu sırada başından pek çok macera geçen âşığın, sonunda sevgilisine kavuşması hikâye edilir. Yirmi altı bölümden oluşan Hayâlât-ı Dil’de halk hikâyesi kurgusunun kullanıldığı görülür. Fakat birtakım anlatım ve kurgu özellikleriyle halk hikâyesinden ayrılır.

“Müsameretname, Türk halk anlatıları ve Doğu anlatma geleneğiyle Batı tarzı anlatı arasındaki geçişin ilginç örneğidir. Hikâyelerin bir kısmında dönemine göre ileri denebilecek realist konular ele alınır. Hikâyelerde yalnızca başkişilerin değil, ikinci, üçüncü dereceden kahramanların da üzerinde durulur, portreleri çizilir.

Tanzimat romanının ele aldığı konuları ana hatlarıyla şu başlıklar altında toplamak mümkündür:

Türk edebiyatında Batı tarzı ilk romanın Şemsettin Sami’nin Taaşşuk-ı Talat ve Fitnat adlı eseri olduğu kabul edilir. Ahmet Midhat Efendi’nin hikâyelerinin çıkmaya başladığı yıllarda Şemsettin Sami’nin 1872 sonuyla 1873 başında üç cüz olarak yayımladığı Taaşşuk-ı Talat ve Fitnat’ın hikâyeden romana doğru yaklaşan karakteriyle bir yenilik getirdiği söylenebilir.

Ahmet Midhat Efendi’nin eserleri içinde en çok tanınmış ve okunmuş, üzerinde en çok inceleme yapılmış eser şüphesiz Felâtun Bey ile Râkım Efendi (1875)’dir. Bu roman, Türk edebiyatında Tanzimat’tan sonra başlayan yanlış Batılılaşmayı konu alan ilk romandır. Yazar, birbirinin zıddı Râkım Efendi ile Felâtun Bey tipleri etrafında son yüzyıl Osmanlı toplum hayatını gerçekçi bir gözle değerlendirme yoluna gider.

İnci Enginün, Olcay Önertoy gibi pek çok araştırmacı Ahmet Midhat’ın romanları için çeşitli tasnif denemeleri yapmışlardır. İnci Enginün’ün Yeni Türk Edebiyatı: Tanzimat’tan Cumhuriyet’e adlı kitabındaki tasnifinden hareketle onun romanları şöyle bir tasnife tabi tutulabilir:  Aile romanları,  Tarihî romanlar • Macera romanları • Biyografik romanlar • İmparatorluğu oluşturan kavimlerle ilgili Romanlar.

Namık Kemal’in Türk edebiyatında ilk tarihî roman özelliğini taşıyan Cezmi (1880) adlı eseri iki cilt olarak planlanmış, ancak ikinci cildi yazılamamıştır. Cezmi, konusunu XVI. yüzyılda II. Selim döneminde başlayıp aralıklarla yarım yüzyıl kadar devam eden Osmanlı-İran savaşlarından alır.

Batı roman tekniğiyle yazılması, realist tasvirlere ve mekânlara yer verilmesi, psikolojik çözümlemelere gidilmesi bakımından Türk edebiyatının ilk edebî romanı olarak değerlendirilir, konusunu sosyal hayattan alır. Romantik ekole bağlı kalınarak yazılan eserde, klasik edebiyat geleneğinden gelen unsurlara da rastlanır.  Aşk, kıskançlık, intikam duygularını işleyen psikolojik bir eserdir.