TANZİMAT DÖNEMİ TÜRK EDEBİYATI I

Osmanlı Devleti’nde basın ve yayın hareketleri Avrupa ülkelerinden geç başlar. Bunda etkili olan en temel sebep matbaanın ülkeye geç girmesidir. Osmanlı’da önce İspanya’dan göçen Yahudilerin, yabancı temsilciliklerin ve azınlıkların matbaa kurduğu, basın yayın işlerine el attığı görülür. Daha sonra devletin ana unsuru durumundaki Türklerin matbaacılığa yönelmesi gerçekleşir. Ülkede kitap basımının gelişmeye başlamasından bir süre sonra gazete ve dergiler de yayın hayatına girer.

Müteferrika’nın Yavuzselim semtindeki evinde kurulan matbaanın ilk kitabı, basımı 1729 yılının başlarında tamamlanan ve kaynaklarda daha çok Vankulu Lugatı adıyla geçen Sıhâhu’l-Cevherî tercümesidir.

Bugünkü yazı dilinin oluşunda gazetelerin etkisi önemlidir. İyi öğrenim görmüş seçkin kimselerin yanında halkın da anlayabileceği bir dil ortaya çıkar. Bunda Agâh Efendi ile İbrahim Şinasi’nin çıkardığı ilk özel gazete olan Tercüman-ı Ahvâl’in ve onu izleyen özel gazetelerin katkısı büyüktür.

Osmanlı’nın ilk resmî gazetesi Takvim-i Vekayi’dir. 1 Kasım 1831’de İstanbul’da ilk sayısı çıkarılarak yayın hayatına girer ve haftalık olarak çıkarılır.

Osmanlı Devleti farklı etnik gruplardan oluştuğu için Takvim-i Vekayi Arapça, Farsça, Ermenice ve Rumca olarak da yayımlanır. Ayrıca gazetenin Blacque yönetiminde 5 Kasım 1831’den itibaren Avrupa kamuoyuna seslenmek amacıyla Fransızca olarak Le Moniteur Ottoman adıyla bir benzeri çıkartılır.

Victor Hugo’nun Sefiller romanı, Türkçeye ilk defa Münif Paşa tarafından özet hâlinde, Mağdurin Hikâyesi adıyla çevrilerek Ceride-i Havadis’te yayımlanmıştır.

Tercüman-ı Ahval, edebî eser yayıncılığı bakımından da önem taşır. İbrahim Şinasi’nin Şair Evlenmesi adlı komedisi tefrika edilir. Arkasından Kostaki Efendi’nin Heyet-i Sabıka-i Kostantaniye adlı eseri bu gazetede yayımlanır. 1860 yılı Aralık ayında Tercüman-ı Ahval’de basın tarihinde ilk defa bir tartışma yaşanmıştır. Bu tartışma, aynı yılın Ekim ayından beri gazetede bölüm bölüm çıkmakta olan Şinasi’nin Şair Evlenmesi adlı tiyatro oyununa ilişkindi.

Türk edebiyatı alanında ilk edebî tartışma Tasvir-i Efkâr’da yaşanır. “Mebhuse-tü Anha” tartışması olarak bilinen dil/edebiyat münakaşası Arapça bazı terkiplerin nasıl yazılacağı konusundaki anlaşmazlıktan doğar.

Midhat Efendi’nin yönetimine geçen gazete, Namık Kemal ve arkadaşlarının da desteği ile haftada beş sayı olarak yayımlanır. Bu dönemde İbret’in başyazarı Namık Kemal’dir.

Türk basın hayatında ilk dergi bir tıp dergisi olan Vaka-i Tıbbıye’dir. 1849-1851 yılları arasında yirmi sekiz sayı yayımlanır. Derginin ayrıca bir de Fransızca nüshası çıkarılır. Basın yayın tarihimizdeki ilk dergilerin bilimsel ağırlıklı olmasını, Osmanlı’nın Avrupa’da gelişen bilim çalışmalarını yakından takip etme eğilimiyle açıklamak mümkündür.

Osmanlı Devleti’nde matbaa İbrahim Müteferrika ile Mehmet Said Efendi’nin öncülüğünde 1727’de kurulur. Fakat bundan önce gayrimüslimlerin ve yabancı temsilciliklerin matbaa ve baskı işlerine yöneldiği, matbaa kurduğu, kitap ve gazete çıkardığı görülür.

İbrâhim Müteferrika’nın kurduğu matbaada tarih, coğrafya, dil ve askerlikle ilgili kitaplar basılır.

Osmanlı’ya matbaa, Batı’da bulunup çeşitli kitapların çoğaltılmasına başlanmasından yaklaşık üç yüzyıl sonra girer. Ülkeye matbaanın geç girmesinde ve baskı işlerinin geç başlamasında çeşitli sebeplerden söz edilebilir.

Bunlardan biri kitabın, yazı, cilt, minyatür ve tezhibiyle değerli bir el sanatı olarak görülmesidir. El yazısıyla sınırlı sayıda çoğaltılan kitap, kolay ulaşılan bilgi kaynağı olmaktan uzaktır.

Matbaanın ülkeye geç girmesinin bir başka sebebi Osmanlı’nın 15-17. yüzyıllarda parlak dönemlerini yaşamasına rağmen matbaanın önemini kavramakta gecikmiş olmasıdır. Bunda Rönesans’la birlikte Batı’nın içerisine girdiği değişimi anlayamaması, matbaanın ve yayın organlarının kültür ve medeniyet hayatındaki rolünü gereğince görememesi etkili olur.

Osmanlı Devleti’nde matbaanın geç kabul edilmesinin olası bir başka sebebi de devlet yönetiminin, basın yoluyla doğabilecek muhalefetten çekinmiş olabileceğidir. Üç kıta üzerinde geniş bir coğrafyaya sahip olan, farklı etnik grupları bünyesinde barındıran Osmanlı Devleti’nin, basılı muhalefet yoluyla yönetim karşıtı gelişmelere karşı koymakta yaşanacak güçlükleri göze alamadığı söylenebilir. Nitekim 1789 Fransız İhtilali’nden sonra yaygınlık kazanan yayın organlarının yeni düşünce akımlarıyla ülkedeki iç muhalefeti körüklediği, yer yer başkaldırılara zemin hazırladığı görülür.

Osmanlı Devleti’nde Türkçe basılan ilk gazete 1831’de çıkarılır.

Osmanlı’nın ilk resmî gazetesi Takvim-i Vekayi’dir. 1 Kasım 1831’de İstanbul’da ilk sayısı çıkarılarak yayın hayatına girer ve haftalık olarak çıkarılır.

Osmanlı basınında “gazete” kelimesi ilk defa Cerîde-i Havâdis’le kullanılır.

Agâh Efendi ile İbrahim Şinasi’nin birlikte çıkardığı Tercüman-ı Ahval gazetesi 22 Ekim 1860’ta yayın hayatına başlar. Devletten yardım almadan çıkarılan ilk gazetedir. Aynı zamanda ilk özel gazete olma özelliğine sahiptir.

Türk edebiyatı alanında ilk edebî tartışma Tasvir-i Efkâr’da yaşanır. “Mebhuse-tü Anha” tartışması olarak bilinen dil/edebiyat münakaşası Arapça bazı terkiplerin nasıl yazılacağı konusundaki anlaşmazlıktan doğar. Giampietri’nin yayımcılığını yaptığı Courrier d’Orient gazetesinde yayımlanan bir makaleye Ruzname-i Ceride-i Havadis itirazda bulunur. Courrier d’Orient’in buna cevabı Tasvir-i Efkâr’da yayımlanır. Bunun üzerine tartışma Ruzname-i Ceride-i Havadis ile Tasvir-i Efkâr arasında sürer. Ruzname-i Ceride-i Havadis’te Ayan Reisi Sait Paşa, Tasvir-i Efkâr’da ise Şinasi “Mebhuse-tü Anha” ve öbür Arapça tamlamaların yazılış ve kullanılış biçimlerini tartışırlar. Şinasi, Ruzname-i Ceride-i Havadis gazetesinde yer alan bazı tamlamaların hatalı kullanıldığını, doğru- sunun nasıl olması gerektiğini göstermeye çalışır.

Türk basın hayatında ilk dergi bir tıp dergisi olan Vaka-i Tıbbıye’dir. 1849-1851 yılları arasında yirmi sekiz sayı yayımlanır. Derginin ayrıca bir de Fransızca nüshası çıkarılır.

Birçok edebiyatçıya sayfalarını açan Mecmua-i Ebüzziya, Batı’dan yapılan roman çevirilerine ve biyografilere yer vermesi, eleştiri yazıları yayımlaması gibi özellikleriyle öne çıkar.