TANZİMAT DÖNEMİ TÜRK EDEBİYATI I

Mutavassıtlardır. Sözlük karşılığı bir orta yol tutturan yahut iki şey arasında aracılık eden olsa da edebiyatımızda Batılılaşma gayretlerine paralel olarak beliren ve bir Doğu-Batı sentezinden yana olan edebiyatçıların ortak adıdır.

Şiirin yeniliğe kapılarını açmasında ve taze konularda tanışmasında Kahire’nin bir ekol olduğu belirtilir. XVIII. yüzyılın sonundan itibaren Osmanlı’nın Batılılaşma adına askerlik, eğitim, teknoloji, basın, kıyafet gibi pek çok hususta yaşadığı yeniliğin ilk örnekleri Mısır topraklarında verilmiş ve ardından payitahtta da denenmiştir.

1861 yılının mayıs ayından itibaren, Hersekli Ârif Hikmet Bey’in evinde bir grup şair buluşmaya başlarlar. Her hafta Salı günleri toplanan sanatçılar, bu buluşmalarda önemli etkinlikler yaparlar. Her toplantıda hazır bulunmayı görev edinen müdavimlerin yanı sıra, davetliler ve meraklılar da bulunmaktadır. Katılanlar içinde çoğundan daha genç olmakla birlikte üstün yeteneği olan Leskofçalı Mustafa Galb Bey, encümenin reisi olarak kabul görür. Ev sahibi de ona bir encümen reisine gösterilecek saygı ve özeni gösterir.

Müdavimlerinin tanışıklık, soy, doğum, çalışma gibi nedenlerle Rumeli ile bir ilgilerinin olması; aynı meslekte ya da büroda çalışıyor olmaları; dünyaya bakışları ve yorumlamalarının aynı olması; aynı devlet büyükleri tarafından korunup kollanıyor olmaları; uğradıkları yerlerin genelde aynı olması müdavimleri kaynaştıran etkenlerdir. Ancak tümünün gazeteci, devlet adamı ve sanatçı olmaları beklenemez.

Encümeni ayakta tutan, devamlılığını sağlayan temel etkenin edebiyat zevkinden çok, işret düşkünlüğü oluşuna değinilir. İçkinin, eğlencenin edebiyatın, şiirin önüne geçmesi encümenin dağılmasında temel etkendir.

 

Şiir dili, gündelik dilin üstünde, özel bir dil oluşturmaktır. Onu öğrenmek ve anlamak için de özel bir çaba harcanması gerekmektedir.

Şairlerin ortaklaşa kullandıkları ve şiirde benzetme yoluyla kurulmuş bir imgenin arkasında saklanan anonim sembole, alegorik kullanıma verilen ada mazmun denir. Örneğin; kirpik oktur, servi sevgilinin boyudur

Sevgilinin gerdanı amber kokulu saçlarının siyahlığı arasında kalsa, görenler Boğaz’ı sis kaplamış zannederler.

Ziya Paşa

Abdülhak Hâmid’in ilk eseri ‘’Mâcerâ-yı Aşk’’ tır.

Osmanlı’nın gelenekli çağlarından beri, sanatkâr evlerinde ve ekabir konaklarında kurulan şiir merkezli dost sohbetlerinin genel ismi “Encümen-i Şuarâ”dır. XIX. asrın ortasında bu isimle anıldığı görülen son büyük toplaşma, Hersekli Ârif Hikmet Bey’in evinde ve Leskofçalı Galib Bey’in manevi riyasetinde gerçekleşir. Çağın ruhuna uygun olarak, bu toplantılarda şiirin gelenekli ilkeleri sil baştan tartışılır ve kadim poetik değerlerin yerine konmak için yenileşme çabalarının şiirdeki karşılıkları araştırılır.

Tanzimat Fermanı sonrasında beliren bambaşka bir edebiyat olduğunu varsaysak bile, 1839’da başladığı düşünülen böyle bir edebiyatın ilk isminin, tam yirmi yıl sonra, 1859’da ilk eserlerini veren İbrahim Şinasi Efendi oluşuna mantıklı bir açıklama getiremeyiz. Ya 1859’a kadar Tanzimat’ın başkaca bir edip yetiştirmediğini düşüneceğiz ‒ki buna ihtimal verilemez‒ ya da Şinasi ile başlayan bir edebiyat kurgularken öncekileri görmezden gelmek gibi bir yanlış yol tutturulduğunu söyleyeceğiz. Tanzimat sonrasındaki edebiyatın üç ana eğilimde sürdüğü fark edilir: XVIII. asırdan devralınan mutedil bir değişim isteği ile hareket eden “mutavassıtlar”, Avrupai edebiyat kültürü ile doğrudan ilişki kurmayı başarmış ve roman, tiyatro gibi formlar yanında, şiirin yeni konu ve söyleyişlerini de nakletmeyi deneyen “mücedditler”, son olarak da mücedditlerin tercüme ve adapteler yoluyla şiire yeni bir mecra açma gayretini fazlasıyla “cezrî” bularak bunda edebî kültür adına bir tehdit sezen ve sanatını daha şarklı bir noktaya çekerek emniyete almaya çalışan “gelenekçiler”.

1861 yılının mayıs veya haziran aylarından itibaren, Hersekli Ârif Hikmet Bey’in Lâleli Çukurçeşme’deki evinde bir grup şair buluşmaya başlarlar. Her salı günü toplanan edipler, bütün ömrü bir seneye varmayacak kadar kısa da sürse bu buluşmalarda ortaya koydukları ile hatırlanmaya değecek bir faaliyet gösterirler.

Encümen-i şuarâ denince, aklımıza üye sayısı belli, oturumları ciddi, o gün ictima ediş sebepleri ortada olan bir dernek gelmemelidir. Şair mahfelleri, dost ve ilgililere açık olan, uzun süreye yayılmış misafirliklerdir.

1. Encümen-i Şuarâ müdavimlerinin tanışıklıklarına ilk vesile, hemen hemen hepsinin ya soyunun ya doğum yerinin ya da memuriyetinin Rumeli ile bir alakasının bulunmasıdır. 2. Şairlerin mesleki kaderleri onları birbirlerine yaklaştırır. Büyük kısmı aynı meslekte, aynı büroda veya aynı amir idaresinde çalışmışlar; bu vesileyle kurdukları dostlukları encümenden önce başlayıp sonra da yıllarca sürmüştür. 3. İtikadi kıymetleri de encümen şairlerini birbirine yaklaştıran önemli etkenlerdendir. Dünyayı kavrayış ve yorumlayış pratikleri, yaşama ve tefekkür ediş alışkanlıkları birbirine benzeyen ediplerin aynı tarikat ve dergâhlarda buluşup tanışmaları yadırganmamalıdır. O dergâhlar ki bunların pek çoğunda dinî, fikrî, edebî hatta siyasi meseleler açıkça tartışılmakta ve bu yolla şairlerin tematik dünyası benzeşmektedir. 4. Encümen mensuplarının aşağı yukarı hepsi de aynı devlet büyükleri tarafından kollanır ve aynı konaklara devam ederler. Gerçi, ne konaklar eski hiyerarşinin azametini taşır ne de ricâl-i devlet şaire geleneğin gözüyle bakar ama, değişip çağa ayak uydurarak da olsa şair-devlet adamı münasebeti sürerken bir yandan da edipler aynı selamlık dairelerinde kaynaşma imkânı bulurlar.  5. Encümen müdavimlerinin sıkça uğradıkları kahvehane ve meyhaneler aynıdır. Yeni tanıştıkları şairleri de beraberlerinde buralara getirdikleri için, Encümen-i Şuarâ’nın parça parça, önce bu umumi yerlerde toplandıklarını söylemek mümkün.

İçkinin, sohbetin, şiir ve nazirelerin devrettiği bu salı toplantıları muntazaman bir sene kadar devam eder. 1862 yılının ortalarından itibaren peşipeşine gelmeye başlayan pek çok şahsi sebepten dolayı encümen müdavimleri yavaş yavaş kopup dağılırlar.

“Vatan”, “millet” gibi kavramların şiirde kendine önemli bir yer açması; millî meselelerin, sosyal problemlerin ve siyasi davaların da şairler tarafından işlenmesi, tartışılması sonucunu doğurur. Birbirinden farklı sebeplerle de olsa encümendeki şairlerin hemen hepsi Batılılaşmadan ve onun getirdiklerinden hoşnutsuzluk duymaktadır. Bu hoşnutsuzluğu hicviyelerden açık açık, gazellerden ise imalar yoluyla çıkarmak mümkündür. Diğer taraftan, devlet çarkının dönüşüne dair eleştiriler, sadrazam başta olmak üzere, kötü idareciler hakkındaki şikâyetler, irtikâbın tabiileşmesi, eğitim sistemindeki modern eğilimlerin insan yetiştirme düzenindeki bozulmaya etkileri gibi pek çok konu şiire giren bahisler hâlini alır.

Hece vezniyle yazılmış bir de gazeli olan Faik, hece veznini aydın edebiyatçılara tanıtmaya karar verip‒Ahmed Cevdet Paşa’nın teşvikiyle ‒ Türkçe Aruz adındaki kitabını kaleme alır. Kemal’in, Ziya Paşa’nın ve Niğdeli Hikmet’in de heceyle yazdığı şiirleri vardır.

Özellikle Galib, “şiir dili”nin gündelik dilin üstünde, özel bir dil inşa etmek olduğu; onu öğrenmek ve anlamak için de özel bir gayret harcanması gerektiği fikrindedir. Bu fikir, klasik şiirin gelenekli çağlarında zaten büyük bir ekseriyetin, üstünde çokça düşünmeden kabul edegeldiği bir poetik tercih iken aynı fikir XIX. asrın ortalarında tekrarlandığında, geleneğe dönüş olarak algılanır. Oysa Galib’in niyeti, geleneğin şaşaalı günlerine dönmek değil; şiirin asırlarca denenmiş ve olgunlaşmış ilkelerini elden kaçırmadan, mevcut poetikayı çağdaşlaştırmaktır.

XVIII. asrın sonlarında belirginleşen bir süreç, Namık Kemal’le şiire girdiği kabul edilen “vatan”, “millet” gibi sosyal kavramların aniden zuhur etmeyip hatlarını yavaş yavaş nasıl da barizleştirdiğini gösteriyor. Estetik değerlerin mutlak hâkimiyeti, bu kavramların barizleşme aşamasını uzatmış ve güzellik unsurlarından sıyrılıp yalınlaşmasını, “net”leşmesini güçleştirmiştir.