TANZİMAT DÖNEMİ TÜRK EDEBİYATI I - Deneme Sınavı - 12

Osmanlı basınında “gazete” kelimesi ilk defa Cerîde-i Havâdis’le kullanılır.

Verilen seçenekler arasında sadece Fatin Tezkiresi Şinasi'ye aittir. Diğer eleştirileri kaleme alan Namık Kemal'dir.

Batı edebiyatlarında roman, 17. yüzyılın başlarından itibaren ortaya çıkar. Roman türü, genellikle Miguel de Cervantes (1547-1616)’in ünlü Don Kişot (1605) adlı eseriyle başlatılır. Bu nedenle doğru cevap A şıkkıdır. 

18. yüzyıla gelindiğinde Fransa, İngiltere ve Almanya’da psikolojik ve duygusal yönü ağır basan romanlar görülür. Bu alanda anılabilecek ilk roman Contesse de La Fayette’in Princesse de Cleves (1678)’dir. Ardından Fenelon (1651-1715)’un Türkçeye de çevrilen Telemaque (1699), Lesage’nin Gil-Blas (1715-1735), Daniel Defoe’nun Robenson Crusoe (1719), Jonathan Swift’in Gulliver’in Seyahatnamesi (1726), Prevost’un Manon Lescaut (1731) adlı romanları yazılır.

Fransa’da Voltaire (1694-1778)’in Candide ve Micromega gibi kısa romanlarına benzer şekilde konusu uzak mekânlarda geçen, döneminin inanışlarıyla ve insanlarıyla alay eden serüvenler anlatılır. Jean Jacgues Rousseau (1718-1778) Julie-yahut-Nouvelle Héloise (1761)’le, Almanya’da Goethe (1749-1832) Genç Werther’in Istırapları (1774)’yla toplum üzerinde etkide bulunan eserler oluşturur.

Ali Aziz Efendi’nin Muhayyelât-ı Aziz Efendi (Muhayyelât-ı Ledünn-i İlahî, 1796-1797) adlı eseri, eski hikâye geleneği içinde varlık kazanan fakat kimi özellikleriyle bu gelenekten ayrılan bir yapıda belirir. Muhayyelât-ı Aziz Efendi’yi klasik hikâye geleneği içinde ortaya çıkan değişmenin ilk örneği olarak değerlendirmek mümkündür.

Ali Aziz Efendi, Muhayyelât-ı Aziz Efendi adlı eserinin ön sözünde, eserinin Bin Bir Gece Masalları’na benzediğini, parlak ibretler, uyarıcı öğütler, hikmetler, manevi haberler taşıdığını belirtir. Nitekim, Muhayyelât-ı Aziz Efendi üzerine yapılan araştırmalar, kimi hikâyelerin konuları ile Bin Bir Gece ve Bin Bir Gündüz Masalları’ndakiler arasında benzerlikler olduğunu ortaya koymuştur.

Doğru cevap A şıkkıdır. Nitekim, üst Kurmaca (Meta-Fiction), bir romanda anlatılan olaylar dizisinin yanı sıra romanın yazılışını da konu edinen anlatım tekniğine verilen addır.

Hâkim bakış açısı, hikâye ve romanda olayları ve kişileri her yönüyle görüp aktaran anlatıcının anlatım tarzına verilen addır.

Türkî-i Basit, Osmanlı Türkçesinin Eski Anadolu Türkçesinin yerini almaya başladığı XV. yüzyılın ikinci yarısı ve XVI. yüzyılın başlarında bazı şairler tarafından bilinçli bir şekilde başlatılan dilin sadeliğini koruma hareketidir.

Sebk-i Hindî, Hint tarzı anlamına gelen sebk-i hindî Hindistan’da, Babürlü Hint-Türk hükümdarlarının saraylarında Farsça yazan ozanlarca geliştirilmiştir. Edebiyatımızda XVII. yüzyıldan başlamak üzere etkisini göstermeye başlamış kimi şairlerimizde bütün özellikleri görülürken kimi şairlerimizi kısmen etkilemiştir.

Tardiye ise, Türk edebiyatında pek az kullanılmış nazım biçimidir. Yalnız 18. yy. şairi Şeyh Galib çok önem vermiştir. Muhammesin özel bir biçimidir. Muhammes aruzun her kalıbıyla yazıldığı hâlde tardiye aruzun Mef’ûlü, Mefâilün, Feûlün kalıbıyla yazılır.

Türk edebiyatında Batı tarzında ilk hikâye ve roman, ilk çevirilerden ancak on yıl kadar sonra görülür. Bunlar, Ahmet Midhat Efendi (1844-1912)’nin 1870’te yayımlanmaya başlanan Kıssadan Hisse ile Letâif-i Rivâyat serisinde yer alan uzun hikâyeleri, Şemsettin Sami (1850-1904)’nin 1872-1873’te çıkan Taaşşuk-ı Talat ve Fitnat’ı ile Namık Kemal (1840-1888)’in 1876’da yayımlanan İntibah ve 1880’de baskısı yapılan Cezmi romanlarıdır.

Dolayısıyla, doğru cevap B şıkkıdır.

Türk edebiyatında Batı tarzında ilk hikâye ve roman, ilk çevirilerden ancak on yıl kadar sonra görülür. Bunlar, Ahmet Midhat Efendi (1844-1912)’nin 1870’te yayımlanmaya başlanan Kıssadan Hisse ile Letâif-i Rivâyat serisinde yer alan uzun hikâyeleri, Şemsettin Sami (1850-1904)’nin 1872-1873’te çıkan Taaşşuk-ı Talat ve Fitnat’ı ile Namık Kemal (1840-1888)’in 1876’da yayımlanan İntibah ve 1880’de baskısı yapılan Cezmi romanlarıdır. Şemsettin Sami’nin Taaşşuk-ı Talat ve Fitnat adlı eseri, Türk edebiyatında Batı tarzı ilk roman olarak kabul edilir.

Doğru cevap A şıkkıdır. Nitekim, hâkim bakış açısı, hikâye ve romanda olayları ve kişileri her yönüyle görüp aktaran anlatıcının anlatım tarzına verilen addır.

Üst Kurmaca (Meta-Fiction), bir romanda anlatılan olaylar dizisinin yanı sıra romanın yazılışını da konu edinen anlatım tekniğine verilen addır.

Türkî-i Basit, Osmanlı Türkçesinin Eski Anadolu Türkçesinin yerini almaya başladığı XV. yüzyılın ikinci yarısı ve XVI. yüzyılın başlarında bazı şairler tarafından bilinçli bir şekilde başlatılan dilin sadeliğini koruma hareketidir.

Sebk-i Hindî, Hint tarzı anlamına gelen sebk-i hindî Hindistan’da, Babürlü Hint-Türk hükümdarlarının saraylarında Farsça yazan ozanlarca geliştirilmiştir. Edebiyatımızda XVII. yüzyıldan başlamak üzere etkisini göstermeye başlamış kimi şairlerimizde bütün özellikleri görülürken kimi şairlerimizi kısmen etkilemiştir.

Tardiye ise, Türk edebiyatında pek az kullanılmış nazım biçimidir. Yalnız 18. yy. şairi Şeyh Galib çok önem vermiştir. Muhammesin özel bir biçimidir. Muhammes aruzun her kalıbıyla yazıldığı hâlde tardiye aruzun Mef’ûlü, Mefâilün, Feûlün kalıbıyla yazılır.

Letâif-i Rivâyât serisi meddah hikâyeleriyle modern hikâye arasında geçiş ürünü olarak değerlendirilir. Dolayısıyla, doğru cevap A'dır.

Ahmet Midhat Efendi'nin Felâtun Bey ile Râkım Efendi adlı romanı, Türk edebiyatında Tanzimat’tan sonra başlayan yanlış Batılılaşmayı konu alan ilk romandır. Dolayısıyla doğru cevap A'dır.

Döneme uygunluğu, roman kişilerinin psikolojik dünyasını yansıtmadaki başarısı ve edebî dil kullanma çabasıyla Türk edebiyatının ilk edebî romanı olma özelliğini kazanan İntibah, bazı problemleri de bünyesinde taşır. Hâkim anlatıcının olayları ve kişileri aktarmada zaman zaman fazlaca öznel tavır içine girdiği görülür. Ayrıca, olay örgüsüyle ilgisi zayıf kalan uzun bahar tasvirlerinin romanın başında eğreti duruşu, İntibah’ın zayıf taraflarından biridir. 

Dolayısıyla, doğru cevap A'dır.

klasik Osmanlı şiirinin diğer sanat türleri olan resim, müzik ve mimariyle beraber 18. yüzyılın başlarından itibaren “barok” dönemine girdiği, özellikle sebk-i hindî akımının klasik Osmanlı şiirinde kendini göstermesinin bu döneme işaret ettiği bilinmelidir. Ahmet Hamdi Tanpınar bu değişimi Nedim’in şiirinden sonra belirtileri iyiden iyiye görülen fakat başlangıcı daha öncesine dayanan bir zevk bozulması, genellikle ifade ve kelime oyunlarına dayanan buluşlardan öteye geçemeyen bir yoksulluk, mesnevilerde Nâbî’den sonra bir türlü bulunamayan bir yerli icat arzusu, şiirde nesre ait hususiyetlerin artması olarak değerlendirir ve bu özelliklerin 19. yüzyılın ilk yarısındaki Türk edebiyatının genel manzarasını sunduğunu söyler. Tanpınar’ın zevk bozulması, yerli icat arzusu ve nesre ait hususiyetlerin artması olarak gördüğü şey bizzat şiirin barok özellikleridir.

Dolayısıyla, doğru cevap A'dır.

Türkçeye nazmen çevirdiği Voltaire’den Münacat, Rousseau’dan “Beka-yı Hayat”, Victor Hugo’dan “Tıfl-ı Naim” adlı şiirler şekil ve muhteva açısından yenidir. Ahmet Hamdi Tanpınar’a göre “Tıfl-ı Nâim” tercümesi Türk şiirine bütünüyle bir yenilik getirmiştir. Şekil itibarıyla klasik şiirle ilişkisi olmayan bu manzumenin ilk dört mısrası çapraz kafiyeli, ondan sonra gelen dört mısra ise tıpkı koşmalarda olduğu gibi birbirine kafiyeli üç mısradan sonra dördüncü mısrasının kafiyesiyle ilk kıt’anın manzumenin üzerinde döndüğü kafiyesine bağlanan ilk dörtlükten oluşan bu şiir Türkçede yerli unsurları da içine alan ilk “ode” denemesidir.

Dolayısıyla, doğru cevap A şıkkıdır.

İstanbul’da tiyatro binalarının eksik olmasından dolayı hemen tiyatro binaları yapılmaya başlanır. 1840’ta İstanbul, bir tiyatro binasına sahip olur.

Tanzimat birinci kuşak edebiyatının genel ilkesi olan toplum için sanat görüşü tiyatro türü için de geçerlidir. Dönem sanatçıları bu ilkeden hareketle eserlerini verirler. Bu nedenle eserlerin konuları genellikle sosyal mesaj içeriklidir. Eserlerin genelinde toplumsal yapının aksayan tarafları eleştirel gözle verilirken bireylerin nasıl davranışlarda bulunmaları gerektiği üzerinde de durulur.

Şair Evlenmesi’nin açtığı yolda yazılan eserlerde geleneksel yapıdaki aksaklıkların toplumda ne gibi facialara sebep olduğu gösterilir. Özellikle gençlerin istedikleri kişilerle evlendirilmemesi sonucunda yaşanan intiharlar ve hastalıklar dramatik kurgu içine yerleştirilir. Zavallı Çocuk, Açıkbaş, Ecel-i Kaza, İnatçı yahut Çöpçatan, Felaket bu konuyu doğrudan işleyen eserlerdir. Gülnihal ise vatan sevgisini işler. Doğru cevap B'dir.

III. Selim döneminde, Batı tiyatrosu bilinmektedir. Ancak tiyatroya olan ilgi II. Mahmut
döneminde artmaya başlar. Tiyatronun Türk gençleri tarafından icra edilmesi ise Sultan Abdülmecit döneminde gerçekleşir. Doğru cevap D'dir.

11 maddelik Şûra-yı Devlet Umumi Tezkeresi ile Güllü Agop tiyatrosuna birtakım yetkiler ve ayrıcalıklar verilir. Güllü Agop, bu ayrıcalıkların da etkisiyle tiyatrosunu büyük bir okul hâline getirir ve burada pek çok Türk tiyatro sanatçısının yetişmesine gayret eder (And, 2014, s.85).

Batı tarzında yazılmış ve yayımlanmış ilk Türk tiyatro yapıtını Şinasi kaleme alır. Tercüman-ı Ahvâl’de tefrika edilen Şair Evlenmesi, tek perdelik komedidir.