SUÇ SOSYOLOJİSİ

Max Weber (1864-1920) en yaygın olarak kullanılan devlet tanımını yapmıştır. Weber’e göre devlet belirli bir toprakta meşru fiziki güç kullanma tekelini elinde tuttuğunu (başarıyla) iddia eden insan topluluğudur. Bu tanıma göre devleti devlet yapan ana unsur şiddet tekelidir ve devlet şiddeti meşru olma iddiasına sahiptir. Meşru şiddet tekeli devletin kontolündedir.

Doğru cevap A'dır.

Devletler tarafından şiddetin meşru tekelinin ele geçirilmesiyle birlikte yerel şiddet dramatik bir biçimde azalır ve bağımsız askerî güçler zemin kaybederler. Savaş daha fazla oranda askeri gücü merkezîleştirmiş devletler arasında olmaya başlar. Savaş biçiminin bu şekilde dönüşüme uğraması, devletlerin hem finansal hem de insan gücü anlamında daha da fazla kaynağı seferber edebilme kapasitesini gerekli kılacaktır. Bunun yolu da topyekûn seferberlik durumunun sadece savaş zamanı ile sınırlı tutulmamasından ve “barış” dönemlerinde de savunma ilkesi üzerinden sürekli bir savaş hazırlığı içerisinde olmaktan geçmektedir.

Savaşın ulusal-toplumsal alandan dışlanması ve sadece devletlerarası, dış çatışmalarla sınırlandırılması aynı zamanda dış güvenliği sağlayan ordu, iç güvenliği sağlayan polis gibi kurumsal ayrımların da oluşmasına neden olmuştur.

Doğru cevap C'dir.

Topyekûn savaş, üç temel unsura dayanır: kitlesel imha (düşmana en fazla zararı verme), kitlesel mobilizasyon (en fazla nüfusu cephe önünde ve arkasında hareket geçirebilme) ve kitlesel üretim (en fazla oranda askeri teçhizat üretebilme). Birer topyekûn savaş olan Birinci ve İkinci Dünya Savaşından yaklaşık olarak 20 milyon kişi hayatını kaybetmiştir (bakınız sayfa 101).

Doğru cevap C'dir.

Açıklama: Tarafımca yazılan bu soru için öğrencilerden gelen dönütler doğrultusunda düzeltme yapılması talep edilmiştir. Ancak bu sorunun yanlış yazıldığına dair olan öğrenci dönüt/dönütleri isabetli değildir. Sorunun doğru cevabı kitapta açıkça yer almaktadır. Kitabın 101. sayfasının ilk paragrafını okuyan öğrenciler soruda bir hata olmadığını anlayacaklardır.

Üçüncü Dünya’da iki büyük güç, birbirleri ile doğrudan savaşmadıkları “vekâlet savaşları”nı sürdürmektedirler. Vekâlet savaşlarında iki büyük güç doğrudan birbiriyle çatışmazlar, ancak Yunan iç savaşı (1946–1949) ya da Vietnam savaşı (1956–1975) örneğinde olduğu gibi birbiriyle savaşan karşıt güçleri doğrudan ya da dolaylı yollardan destekleyerek uluslararası siyasetteki etkinliklerini artırmaya çalışırlar.

Doğru cevap D'dir.

Savaşta öldürme savaşı önceleyen toplumun, yani barış dönemlerinin, genel yapısından bağımsız olarak düşünülemez. Savaş sanatı ve edebiyatı, savaş oyunları, savaşı yücelten ve düşmanları aşağılayan bir dilin toplumsal kültüre egemen olması ölümü sıradanlaşmaktadır. Ölmeyi ve öldürmeyi sıradan bir insan eylemi olarak sunan militarist müfredat tüm ulus-devletlerin genel eğilimidir. Devletler savaşabilecek bir toplum yaratabilmek amacıyla, toplumların sürekli tehdit altında olduğu hissini her zaman güçlü bir biçimde ayakta tutarlar.

Doğru cevap E'dir.

Savaş hukuku 19. yüzyılın ortalarına kadar varlığını gelenek, genel ilkeler, askeri kılavuzlar ve ulusal kanunlar, hatta dini öğretiler olarak sürdürmüştür. 19. yüzyıldan sonra savaşın devletlerarası bir biçim almasıyla savaş uluslararası normlar yoluyla düzenlenmeye başlanmıştır. Bu düzenlemelere bir örnek olarak 1864’te başlayan ve 1949’da şekillenen (1977’de iki tane ve 2005’te bir tane daha olmak üzere üç protokolle desteklenen) ve savaş suçlarını düzenlemeye yönelik en geniş ve detaylı girişim olan dört Cenevre Sözleşmesi verilebilir. Bu sözleşmeler savaş sırasında hastalar ve esirlere muamele gibi savaşan tarafların savaş esnasında tabii olacağı kuralları belirler.

Doğru cevap E'dir.

Cenevre Sözleşmesi savaşlarda savaşan tarafların uyması gereken kuralları düzenleyen uluslararası bir belgedir. Buna göre, savaş sırasında kasti öldürme, işkence ve insanlık dışı muamele, savaş esirlerini düşman güce hizmet etmeye zorlama, rehin alma, hukuk dışı sürgün, askeri gereklilik dışı haksız mülkiyet gaspı gibi fiiller bu sözleşmede savaş suçu sayılmaktadır.

Doğru cevap B'dir.

avaş hukukundaki önemli gelişmelerden biri de savaş dönemi dışındaki şiddeti düzenleyen ve belirli şiddet tiplerini tamamen siyasal hayatın dışına çıkarmayı hedefleyen “insanlığa karşı suçlar” kavramının ortaya çıkmış olmasıdır. İkinci Dünya Savaşı sonrasında 1945 Nürnberg Şartı ile savaş suçları ve insanlığa karşı suçları kesin bir biçimde ayrılmıştır. Savaş suçları, savaş sırasında savaş hukukunun ihlal edilmesini içerirken insanlığa karşı suçlar, bir savaş durumundan bağımsız işlenen ve insanlığı hedef alıp yaygın, sistematik ve kasıtlı bir biçimde gerçekleşen suçlara göndermede bulunur.

Doğru cevap A'dır.

Mafyanın neden bazı devlet ya da bölgelerde güçlü olduğunu anlamaya yönelik teoriler mafyanın devletin güçsüzlüğünden beslendiğini ileri sürmektedirler. Bir diğer deyişle devletin güçsüz olması, zayıflaması ya da bozulması mafya yapılarını ortaya çıkaracaktır.

Doğru cevap B'dir.

Rıza ilkesi (egemen devletin rızasının alınması), Soğuk Savaş'ın sona ermesine kadar geçerli olmuştur. Bu ilke üzerinden yapılan müdahaleler birinci kuşak barış operasyonları olarak adlandırılmaktadır. 

Soğuk Savaş’ın sona ermesinden sonra soykırım ya da benzer insani felaketleri önlemek için çatışmanın taraflarının rızasını alma ilkesi etkili bir biçimde yok sayılmaya başlanmıştır. Bu dönemle birlikte egemenlik, mutlak bir ilke olarak değil, tam da ancak iç
otorite ile taçlandırıldığında tesis edilebilecek olan bir değişken olarak algılanmaya başlanır. Nitekim insan hakları ihlallerinin ya da soykırımları mümkün kılan iç savaşların, temelde devlet egemenliğinin tesis edilememiş olmasından kaynaklandığı düşünülür ve uluslararası aktörlerin de bu kendi egemenliğini bile tesis edemeyen aktörlere, “egemen” sıfatını vermesi anlamlı bulunmaz. İnsani müdahalenin, kendi nüfusuna asgari düzeyde güvenlik ve istikrar sağlayamayan devletlere karşı yapılması, müdahalenin bir egemene karşı değil, bizzat egemenliğin olmadığı durumlar da yapıldığı iddiasına yol açar.

Doğru cevap D'dir.

Siyasal şiddet ve toplumsal cinsiyet arasındaki en açık ilişki orduların yapısında görülebilir. Ulusal aidiyetin kurulmasında ve yerleşmesinde son derece önemli bir rol oynayan zorunlu askerlik hizmeti toplumsal cinsiyet rollerini veri alır ve bu roller üzerinden işler. Zorunlu askerlik rolünü yerine getirenler genellikle erkeklerdir. Bazı ordularda kadınlara da zorunlu askerlik hizmeti tanımlanmış olsa da genel uygulama askerliğin sadece belirli bir yaş grubuna giren erkeklere zorunlu tutulması şeklindedir. Bugün dünyadaki sayıları 23 milyona varan askerin sadece 500 bini kadındır. 

Zorunlu askerlik hizmeti ve vatandaşlık hakları arasında otomatik ve doğrudan bir ilişki yoktur ama yine de zorunlu askerlik hizmeti devlet ve vatandaşlar arasındaki temel yükümlülük ilişkisinden biridir. Tam da bu nedenle kadınların askerlik hizmetinin dışında bırakılmış olması en azından sembolik olarak onların ulusal topluluğun eşit üyeleri olarak görülmedikleri mesajını taşımaktadır.

Doğru cevap A'dır.

Siyasal şiddet, bireyler arasında vuku bulan ve suç olarak tanımladığımız şiddetten farklı bir kavramdır. Bu şiddeti gündelik şiddetten ayıran en temel özelliği uygulayanların kolektif kimliği ve şiddeti siyasal ya da ekonomik hedefe ulaşmak konusunda bir araç olarak kullanıyor olmalarıdır. Bir diğer deyişle, siyasal şiddet şiddetin bir kurum, grup ya da örgüt tarafından sistematik bir biçimde ve siyasal ya iktisadi hedefler gözetilerek gerçekleştirilmesidir. Bu anlamda da bireysel şiddetten ayrılır.

Gündelik hayatta sık sık rastladığımız gibi siyasetçiler bir siyasal yöntem olarak şiddet kullanan aktörleri “siyasete” geri çağırır ve sorunlarını şiddet değil, siyaset yoluyla çözmelerini önerirler. Bu yaklaşımın siyaset teorisindeki en önemli temsilcilerinden birisi Hannah Arendt’tir. Arendt (1970) siyaset ile şiddetin birbirini dışladığını iddia etmiştir. Arendt’e göre güç ve siyaset şiddeti dışlar. Ancak gücünü kaybeden siyaset başka türlü rıza üretemediği için baskı ve şiddete başvurur. Bu yaklaşımlara karşı kimi kuramcılar siyasetin şiddet dışı bir süreç olarak anlaşılmasının şiddetin gündelik siyasette oynadığı kurucu rolün anlaşılmamasına yol açabileceğini iddia etmişlerdir. Modern siyaset teorisinin gelişimi boyunca Nicholas Machiavelli (1469- 1527), Carl Von Clausewitz (1780-1831), Karl Marx (1818-1883), Max Weber (1864- 1920), Michael Foucault (1926-1984) gibi düşünürler şiddet ve siyasetin birbirinden farklı alanlar olduğuna dair yaygın kabul gören bu yaklaşımları eleştirmiş ve şiddetin modern siyasetin kurucu unsurlarından olduğunu iddia etmişlerdir.

Şiddetin siyasetin bir aracı olarak kullanılması kuşkusuz modern devlet ile birlikte ortaya çıkan bir gelişme değildir. Farklı çıkar, kimlik ve niyetlere sahip aktörlerin bu çıkarlarını gerçekleştirmek için kullandıkları bir araç olarak şiddet, toplumsala içkindir. Modern devletin ortaya çıkması ve merkezileşmesi ise tarihte daha önce hiç görülmeyen bir gelişmeye yol açmış ve şiddetin meşru kullanım tekeli ilk kez bir üst siyasal otorite olan devlet tarafından ele geçirilmiştir. Tarihsel olarak, şiddetin kamusal otorite tarafından tedarik edilmesi bir norm değil, istisnadır. Modern öncesi devletlerde siyasal merkez meşru şiddet tekeline sahip değildir. Korsanlık, eşkıyalık, kan davaları, düello farklı toplumsal aktörler tarafından farklı yerellerde uygulanan özel şiddet pratikleridir. Üstelik, pek çok siyasal birimde yerel yöneticiler (ağalar, sipahiler, lordlar gibi) meşru bir biçimde bağımsız askeri güçlerini, dolayısıyla yerel şiddet aygıtlarının kontrolünü ellerinde tutarlar. Bu güç onlara savaş zamanlarında siyasal merkezle pazarlık yapma, siyasal merkezin kararlarına direnme imkânı tanır. Bu dönemde daimi ordu bulundurmamak ve çatışma zamanlarında uzmanlığı savaşmak olan kişilerin hizmetlerini satın alma yoluyla savaşmak da yaygın bir pratiktir. Dolayısıyla, şiddetin rekabetçi ve kontrolsüz bir biçimde yağmacı gruplar tarafından özel çıkarlar için kullanılması yaygın bir pratiktir.

Max Weber (2009) modern devletin temelinde şiddet aygıtlarının meşru tekeli olduğunu ileri sürmüş, modern devletin merkezî bir güç odağı olmasının meşru şiddet tekelini elinde tutan bir aygıt olmasıyla ilişkilendirmiştir. Ona göre “Devlet, belirli bir toprakta meşru fiziki güç kullanma tekelini elinde tuttuğunu (başarıyla) iddia eden insan topluluğudur.”

Modernite ile birlikte devletin merkezîleşmesi ve şiddet araçlarının bu şekilde devlet tarafından tekelleştirilmesi ve denetlenmeye başlamasının ilk sonucu, şiddet ile ticaret arasına keskin bir sınır çizilmesi olmuştur. Bu ne anlama gelmektedir? Şiddet piyasada alınıp satılabilen bir meta olmaktan çıkmıştır. Bir diğer deyişle, şiddet bu dönemde tamamen kamusal bir hizmet olarak devlet tarafından sağlanmaya başlanmış ve yöneticilerin savaş dönemlerinde hizmet satın alma yoluyla ilişkiye geçtikleri şiddet piyasaları devri tedricen de olsa ortadan kalkmıştır. Fiziksel şiddetin sadece egemen devletler tarafından örgütlenmesinin bir diğer sonucu savaş ve savaş yapma süreçleri ile ilgilidir. Devletler tarafından şiddetin meşru tekelinin ele geçirilmesiyle birlikte yerel şiddet dramatik bir biçimde azalır ve bağımsız askerî güçler zemin kaybederler. Savaş daha fazla oranda askeri gücü merkezîleştirmiş devletler arasında olmaya başlar. Savaş biçiminin bu şekilde dönüşüme uğraması, devletlerin hem finansal hem de insan gücü anlamında daha da fazla kaynağı seferber edebilme kapasitesini gerekli kılacaktır. Bunun yolu da topyekûn seferberlik durumunun sadece savaş zamanı ile sınırlı tutulmamasından ve “barış” dönemlerinde de savunma ilkesi üzerinden sürekli bir savaş hazırlığı içerisinde olmaktan geçmektedir.

Topyekûn savaş, üç temel unsura dayanır: kitlesel imha (düşmana en fazla zararı verme), kitlesel mobilizasyon (en fazla nüfusu cephe önünde ve arkasında hareket geçirebilme) ve kitlesel üretim (en fazla oranda askeri teçhizat üretebilme). Birer topyekûn savaş olan Birinci ve İkinci Dünya Savaşından yaklaşık olarak 20 milyon kişi hayatını kaybetmiştir.

İki Dünya savaşı sonrası kurulan uluslararası düzenin en önemli dönüşümü ise nükleer silahlardır. Bu dönemden sonra (bazı) devletler kullanımları halinde bütün dünyanın yok edilebilmesine neden olacak nükleer silahları da ellerinde tutmaya başlayacaklardır. Nükleer tehdit, devlet yöneticilerinin hem kendi vatandaşları hem de başka devletler üzerinde kullanabileceği şiddeti ve bu şiddetinin yaratacağı felaketin boyutlarını olağanüstü arttırmıştır. Bu uluslararası sisteme “dehşet dengesi” adı verilen bir unsuru sokacaktır. Dehşet dengesi kavramı nükleer silahların yarattığı tehlike ve yaratabileceği yıkımın büyüklüğü nedeniyle, hiçbir büyük gücün nükleer silahları kullanmaya cesaret edememesini vurgular. Yani aslında dünyanın üzerine kurulu olduğu denge topyekûn bir yıkım dengesidir ve bu dengenin devamı devleti yönetenlerin rasyonel davranacağı ve bu yıkım potansiyelini hiçbir zaman kullanmayacakları varsayımı üzerine kuruludur. Bir diğer deyişle, bütün dünya kolektif olarak en yıkıcı olasılığı görmezden gelerek yaşamını sürdürmektedir.

Johan Galtung (1990) şiddeti fiziki şiddet, yapısal şiddet ve kültürel şiddet olarak üçe ayırır. Fiziki şiddet doğrudandır; fiziksel zarar vermeye yönelik eylemlerdir. Yapısal şiddet, şiddetin gözle görülmeyen formudur ve doğrudan fiziksel zarar vermeyi hedeflemez ancak etkileri itibariyle doğrudan şiddetten çok daha yıkıcı olabilir. Örneğin bölgeler arası gelir dağılımlarındaki eşitsizlikler yapısal şiddetin unsurlarıdır. Kültürel şiddet ise insanın var oluşunu ve toplumsal kimliğini oluştururken kullandığı sembollerle ilgilidir. Din, dil, popüler kültür ve sanat kültürel şiddetin unsurları olabilir. Bu anlamda şiddet her zaman çok boyutlu olarak ele alınmalıdır; devletin fiziki şiddet araçlarının tekelini ele geçirmesi, devletin yapısal ve kültürel şiddet ilişkilerinde de ayırıcı bir rol oynamasına imkân sağlamıştır.

Cenevre Sözleşmesi savaşlarda savaşan tarafların uyması gereken kuralları düzenleyen uluslararası bir belgedir. Buna göre, savaş sırasında kasti öldürme, işkence ve insanlık dışı muamele, savaş esirlerini düşman güce hizmet etmeye zorlama, rehin alma, hukuk dışı sürgün, askeri gereklilik dışı haksız mülkiyet gaspı gibi fiiller bu sözleşmede savaş suçu sayılmaktadır.