SUÇ ÖNLEME MODELLERİ

Viktimoloji, öğretide genellikle kriminolojinin alt disiplini olarak kabul edilmekle birlikte aslında değişik disiplinlerde çalışan profesyonellerin katkıları ile disiplinler arası bir alan olarak da değerlendirilmektedir. Viktimoloji, mağduriyeti ortaya çıkaran dinamiklerle ilgilenmektedir. Viktimoloji mağdurların demografik özellikleriyle ilgilenerek, bazı insanların diğerlerine nazaran neden daha çok mağdur olduklarını ve neden mağdur olmaktan korktuklarını da araştırmaktadır.

Suç mağdurlarını üç ayrı kategoriye ayıran görüşe göre: Birincil mağdur, suçun maddî unsurunun doğrudan etkilediği kişi, ikincil mağdur ise suçtan dolaylı olarak etkilenen kişidir. Suça dair fiile doğrudan maruz kalan kişinin yakınları ikincil mağdurdur. İkincil mağdur, dolaylı mağdur olarak da tanımlanabilmektedir. Üçüncül mağdur kavramı ise daha kapsamlı bir tanımlama olup, özellikle bombalama, büyük kazalar gibi kişiler üzerinde önemli etkiler bırakabilecek türden travmatik olaylara müdahale eden kurtarma ve ilkyardım ekiplerinin bu tür olaylardan etkilenmeleri durumunda üçüncül mağdur olacakları ifade edilmektedir.

Kişisel Faktörler: Kazanılan fiziki, psikolojik ve sosyal özellikler mağdur olma riskini etkilemektedir. Yaş, cinsiyet, akıl ve beden sağlığı gibi biyolojik faktörler de bu grupta değerlendirilmektedir. Kişisel faktörlerin etkili olduğu durumlarda mağdurlar, bir bakıma mağduriyete teslim olmuş ve kendini savunma isteği de azalmış kişilerdir. Bu faktörler göz önüne alınarak mağdur olmaya yatkınlık araştırılmaktadır.

Suç korkusu; bireyin olası bir şiddet suçuna, fiziksel zarara ve suç mağduriyetlerine karşı gösterdiği duygusal tepki olarak da tanımlanabilir.

Mağdur anketlerinin ana hedefi, suç korkusunun düzeyi, polisin olaylara müdahalesi konusunda duyulan memnuniyet seviyesi, olayları polise bildirmeme nedenleri ve mağduriyetin sonuçları gibi farklı alanları keşfetmektir. Anketlerden alınan cevaplara göre yapılan ölçümler, belirli bazı saldırıların önlemesine ya da olası gelecek mağduriyetlerin azaltılmasına katkı sağlamaktadır. Fakat doğrudan belli bir suçlunun girişimlerini engellemeyi değil, mağduriyetin kişiler üzerindeki etkisini ve mağdurların iyileştirme sürecini anlamayı hedefler.

Mağduriyet araştırmalarının çoğalmasına ve sorgulanamaz yararlarına rağmen, tam olarak neyi ölçtükleri ve uzun dönemli hedefleri de belli değildir. Bu araştırmaların hedefinin, ceza kanunlarında tanımlanan suçlardan mağdur olanların yaşadığı mağduriyetleri mi, yoksa araştırmaya katılanların tecrübe ettiği kişisel mağduriyetleri mi ölçmek olduğu veya başka bir ifadeyle bu araştırmaların suçu mu, yoksa mağduriyeti mi ölçtüğü konusu çok belirgin değildir.

Hayat tarzı teorisi altında yatan temel varsayım olası mağdurların demografik özelliklerinin hayat tarzları ile ilişkili olduğudur. Hayat tarzlarındaki farklılıklar da kişinin yüksek mağduriyet riski taşıyan tehlikeli yer ve zamanlarda bulunma olasılığı ile ilişkilidir. Bu teoriye göre, mağduriyet riski gençlerle arkadaşlık yapmak, halka açık yerlerde gece dolaşmak ve şehirde yaşamakla artmaktadır. Bunun aksine kişinin mağduriyet ihtimali gece evde kalarak, kırsal bölgeye taşınarak, halka açık yerlerde gündüz bulunarak, daha fazla para kazanarak ve evlenerek azaltılabilmektedir.

Suça yakınlık, suçun potansiyel hedeflerinin yaşadığı yerler ile potansiyel saldırganların yoğun olarak bulunduğu alanlar arasındaki fiziksel mesafedir. Yakınlık suç oranlarını veya mağduriyet risklerini tahmin etmek için kullanılabilecek en önemli faktörlerden biridir.

Koruyuculuk bireylerin potansiyel suç olayını önlemek adına suça konu olabilecek potansiyel hedefleri koruyup gözetmesini ifade ederken; hedefi güçlendirme ise bir hedefin uygunluğunu azaltarak hedef olma ihtimalinde değişikliğe neden olma, onları saldırgana daha az çekici göstermedir.

Yapısal tercih modeliyle suça fırsat oluşturan yapılar ve suç mağdurlarının seçim süreçleri üzerinde durulur. Yakınlık, çekicilik, güvenlik ve maruz kalma, mağduriyet şartlarının oluşması için gereklidir. Bu faktörlerden bir tanesinin yokluğu suçu azaltacaktır. Yapısal tercih modeli meyletme ve katkıda bulunma faktörleri arasındaki farkla yakından ilgilidir. Belirli çevrelerde yaşamanın, tehlikeli durumlara maruz kalmayı artırdığını öne süren model, bir kimsenin mağdur olmasında kişisel durumların da etkili olduğunu kabul eder.

Öğretide geniş anlamda mağduriyetin meydana gelebilmesi için dört unsurun bulunması gerektiği ifade edilmiştir:
1. Olağan dışı bir olayın meydana gelmesi (suç, kaza
ve doğal afet gibi),
2. Meydana gelen olay sonucunda bir zararın
oluşması,
3. Zarar ile birlikte hak kaybına uğrayan insanların bulunması
4. Ortaya çıkan zararın kişiler üzerinde (mağdur) belli bir süre etkili olma

Doğru cevap B'dir.

Üçüncül mağdur kavramı ise daha kapsamlı bir tanımlama olup, özellikle bombalama, büyük kazalar gibi kişiler üzerinde önemli etkiler bırakabilecek türden travmatik olaylara müdahale eden kurtarma ve ilkyardım ekiplerinin bu tür olaylardan etkilenmeleri durumunda üçüncül mağdur olacakları ifade edilmektedir. Doğru cevap D'dir.

Mağduriyete götürücü risk faktörleri üç ana grupta toplanmaktadır:
Kişisel Faktörler: Kazanılan fiziki, psikolojik ve sosyal özellikler mağdur olma riskini
etkilemektedir. Yaş, cinsiyet, akıl ve beden sağlığı gibi biyolojik faktörler de bu grupta
değerlendirilmektedir. Kişisel faktörlerin etkili olduğu durumlarda mağdurlar, bir bakıma
mağduriyete teslim olmuş ve kendini savunma isteği de azalmış kişilerdir. Bu faktörler göz
önüne alınarak mağdur olmaya yatkınlık araştırılmaktadır.
Davranış Faktörleri: Mağdur olma riskini artıran hayat tarzı gibi davranış faktörleri
arasında potansiyel mağdurun bilinçli veya bilinçsiz olarak güvenlik tedbirlerini ihmal
etmesi ve kendini devamlı olarak mağduriyete neden olacak riskli durumlara sokması yer
almaktadır.
Mekân ve Sosyal Faktörler: Bu faktörler, konunun fırsat yönünü vurgulamaktadır. Bu
bağlamda, çevre-mekan ve mimarı yapı ile insan tecrübesi (mağdur olma, suç korkusu)
arasındaki etkileşim incelenmektedir. Kuşkusuz, insan davranışı ile çevre şekillenmekte;
arazi ve yapılar etkilenmekte; bunların oluşturduğu ortamdan da insan davranışı etkilenmekte ve değişmektedir. Doğru cevap A'dır.

Hedef çekiciliği, hedef olan kişilerin veya nesnelerin maddesel veya sembolik olarak yasal olmayan davranışa karşı hedefin algılanan özelliklerinin potansiyel saldırganlarca arzu edilebilirliğidir. Doğru cevap B'dir.

Öğretide suç korkusu, kişilerin güvenlik duygusunun olmayışı olarak tanımlanır. Suç korkusu aynı zamanda çevresel algılarla şekillenen tehlike
ve endişe hislerine karşı geliştirilen duygusal bir tepkidir. Suç korkusunun unsurları duygu ve algıdır. Duygusal unsur, beklenen suç mağduriyetinin neden olduğu endişeyi ifade
ederken, algı unsuru genellikle algılanan riski ifade etmektedir. Konuya ilişkin yapılan
araştırmalar, genellikle algılanan risk etkilerinin, suç korkusuna neden olduğunu ortaya
koymuştur. Suç korkusu bireysel güvenliğe ilişkin bir duygu hali iken, suç mağduriyeti kaygısı suç mağduriyetine ilişkin bilişsel bir kaygı durumudur. Suç korkusu konusunda da gerçek korku ile algılanan korkunun ayırt edilmesi gerekir. Yüksek suç seviyesine sahip bir
bölgede gece tek başına yürüyen bir kişinin hissettiği korku ile böyle bir durumda bulunmayan ancak bulunsa idi ne hissedeceği sorulan bir kişinin ifade edeceği korkuya ilişkin değerlendirmeleri farklı olacaktır. “Gerçek korku”, bireyin günlük yaşamında karşılaştığı olaylar, geçirdiği deneyimler ve gözlemlediği işaretlerle ilgili şiddetli kaygı halidir.  Öğretide suç korkusu ve suç kaygısı farklı içeriğe sahip kavramlar olarak kabul edilir. Suç korkusu bireysel güvenliğe ilişkin bir duygu hali iken, suç mağduriyeti kaygısı suç mağduriyetine ilişkin bilişsel bir kaygı durumudur.Doğru cevap E'dir.

Araştırmalar, suç mağduriyeti korkusuna ve algılanan mağduriyet riskine tepki olarak bireylerin hayat tarzlarını değiştirme eğiliminde olduklarını göstermektedir. Diğer
bir ifade ile algılanan mağduriyet riski, bireylerin davranışlarını sınırlamasına neden olmaktadır. Bu sınırlama, sakınma davranışı (riskli faaliyetleri azaltmak gibi) ve savunma
davranışı (hedefi güçlendirme gibi) kapsamaktadır. Genel olarak sakınma davranışları bir
bireyin mağduriyete maruz kalmasını azaltırken, savunmaya ilişkin davranışlar ise bireyleri suç hedefi olarak daha az çekici göstererek potansiyel saldırganlarla karşılaşma riskini
azaltmaktadır. Otomobiline alarm taktırmak savunma davranışına bir örnek teşkil eder. Doğru cevap D'dir.

Mağduriyet araştırmalarının en önemli faydalarından bir tanesi, suç hedeflerinin demografik profilini çıkarmasıdır. Türkiye’de ise günümüze kadar ulusal çapta bir mağdur anketi yapılmamıştır. Mağduriyet araştırmaları kapsamında uygulanan mağdur anketleri, her ne kadar suça
ilişkin çalışmalarda önemli katkıları bulunsa da, kısıtlılıkları göz ardı edilemez niteliktedir. Bu anketler, sadece mağdurların veya potansiyel mağdurların bakış açısından yararlandığından, tam olarak suç gerçeğini yansıtmamaktadır. Hatırlama, hafıza noksanlıkları ve bilgi verme isteksizliği gibi bazı eksikliklerinden dolayı önem dereceleri oldukça
sınırlıdır. Doğru cevap E'dir.

Bu alanın öncü akademisyenlerinden Mendelsohn mağdur sınıflandırması yaparak,
suçun meydana gelmesi bakımından herhangi bir kusuru olmayan mağdurları, suçun
meydana gelmesinde önemli derecede kurusu bulunan mağdurlardan ayırırken, von Hentig ise suç mağdurlarının genel sınıflandırmasını (gençler, kadınlar, yaşlılar, depresifler
vb.) yaparak, kendi mağduriyetlerine yol açanların bazı karakter özelliklerini tanımlamıştır. Doğru cevap C'dir.

Rutin Aktivite Teorisi doğrudan en az bir saldırganın, en az bir kişiye veya saldırganın
almak veya zarar vermek istediği bir nesneye yapılan doğrudan fiziki müdahalesini kapsayan adi suçlara odaklanır. Doğru cevap B'dir.

Maruz kalma, kişilerin veya nesnelerin belirli yer ve zamanlardaki potansiyel saldırganlarca görünürlüğü ve değeri ile ilgili bir kavramdır.

Hedef uygunluğu hedefin saldırgan bakımından çekiciliği ifade etmektir ve bir suç türünden diğerine ve saldırgandan saldırgana göre değişmektedir.

Savunmasızlık, saldırganın hedefe kolayca yaklaşabilmesi ve saldırabilmesi ile hedefin saldırıdan kurtulabilme ve kaçabilme güçlüğünü ifade etmektedir.

Doğru cevap D'dir.