SUÇ ÖNLEME MODELLERİ

Birincil mağdur; suçun maddi unsurunun etkilediği kişidir.

Mağduriyet riski; suç mağduru olma tehlikesi ile karşı karşıya kalabilme anlamına gelmektedir.

Viktimoloji alanında yapılan en önemli betimleyici araştırma türü mağduriyet anketileridir.

Avrupalı kriminologlardan oluşan Uluslararası Suç Mağdurları Anketi Hollanda Adalet Bakanlığının desteğiyle 1987 yılında başlatılmış ve ilk alan çalışması 1989 yılında yapılmıştır.

Türkiye İstatistik Kurumu, 2003 yılından itibaren yalnızca yaşam memnuniyeti araştırmaları kapsamında son bir yılda yaşanan asayiş ve ilgili mağduriyet bildirimlerini kaydetmektedir.

Hayat Tarzı Teorisini geliştirenler, Hindelang, Gottfredson ve Garofalo'dur.

Suçun konusu, suçun üzerinde işlendiği kişi veya şeydir.

Rutin Aktivite teorisine göre, en az bir saldırganın, en az bir kişiye doğrudan fiziki müdahale etmesi gerekir.

Hedef düşmanlığı, gençlerin mağduriyetine ilişkin risk faktörlerinden biridir.

Güvensizlik kaygısının, suç eyleminin algılanma ölçüsüne dayalı olarak ortaya çıkıp geliştiğini ileri süren teori hassasiyet teorisidir.

Öğretide geniş anlamda mağduriyetin meydana gelebilmesi için dört unsurun bulunması gerektiği ifade edilmiştir:

Birincil mağdur, suçun maddî unsurunun doğrudan etkilediği kişi, ikincil mağdur ise suçtan dolaylı olarak etkilenen kişidir.

Mağdur, genel olarak, “işlenen fiil nedeniyle haksızlığa uğramış kişi”, “kendisine suç işlenen kimse” şeklinde nitelendirilse de teknik ceza hukuku kavramı olarak suçun konusunun ait olduğu kişiyi veya kişileri ifade eder. Örneğin yağma suçunun mağduru, tehdit veya cebir yoluyla alınan eşyanın sahibi veya zilyedidir. Hakaret suçunun mağduru, şerefine, onuruna ve saygınlığına saldırıda bulunulan kişidir. Fail gibi mağdur da ancak gerçek kişi olabilir. Bu kişi, suç teşkil eden fiilin işlendiği sırada hayatta olan kişidir. İnsan dışında, aile, devlet, tüzel kişi, kişi toplulukları, devletler topluluğu gibi kurum ve organlar, “suçtan zarar gören” olabilirse de suçun mağduru olamazlar.

Mağduriyete götürücü risk faktörleri üç ana grupta toplanmaktadır: Kişisel Faktörler: Kazanılan fiziki, psikolojik ve sosyal özellikler mağdur olma riskini etkilemektedir. Yaş, cinsiyet, akıl ve beden sağlığı gibi biyolojik faktörler de bu grupta değerlendirilmektedir. Kişisel faktörlerin etkili olduğu durumlarda mağdurlar, bir bakıma mağduriyete teslim olmuş ve kendini savunma isteği de azalmış kişilerdir. Bu faktörler göz önüne alınarak mağdur olmaya yatkınlık araştırılmaktadır. Davranış Faktörleri: Mağdur olma riskini artıran hayat tarzı gibi davranış faktörleri arasında potansiyel mağdurun bilinçli veya bilinçsiz olarak güvenlik tedbirlerini ihmal etmesi ve kendini devamlı olarak mağduriyete neden olacak riskli durumlara sokması yer almaktadır. Mekân ve Sosyal Faktörler: Bu faktörler, konunun fırsat yönünü vurgulamaktadır. Bu bağlamda, çevre-mekan ve mimarı yapı ile insan tecrübesi (mağdur olma, suç korkusu) arasındaki etkileşim incelenmektedir. Kuşkusuz, insan davranışı ile çevre şekillenmekte; arazi ve yapılar etkilenmekte; bunların oluşturduğu ortamdan da insan davranışı etkilenmekte ve değişmektedir.

Üç özelliğin mağduriyet potansiyelini artırdığını tespit etmişlerdir: 1.  Hedef savunmasızlığı: Mağdurların fiziksel zayıflığı veya psikolojik bunalımları, suça karşı koyma ve suçluyu vazgeçirme konusunda onları yetersiz bırakmakta ve kolay hedef yapmaktadır. 2.  Hedef cazipliği: Bazı mağdurların sahip olduğu malların değeri ya da saldırganın elde etmek, kullanmak ve değerlendirmek isteyeceği meziyetleri, yetenekleri, özellikleri bulunmaktadır. Hedefin ele geçirilmesinden duyulacak memnuniyet, haz, değerli bir şeye sahip olma isteği, bir kadına sahip olma arzusu gibi durumlar kişiyi şiddet mağduriyetine maruz bırakabilmektedir. 3.  Hedef düşmanlığı: Kişilerin bazı özellikleri potansiyel saldırganlarda kızgınlık, kıskançlık veya zararlı dürtülerin doğmasına neden olmakta ve bunun sonucunda da mağduriyet riskini artırmaktadır. Örneğin; eşcinsel veya kadınsı olmak sokakta istenmeyen saldırılara, tartışmacı bir yapının olması ve alkollü olmak barda bir saldırıya maruz kalınmasına neden olabilmektedir.

Suç korkusunu, bireysel ve çevresel faktörler dikkate alınmak suretiyle, üç temel teori ile açıklamak mümkündür. Bunlar: •  Güvensizlik kaygısının, suç eyleminin algılanma ölçüsüne dayalı olarak ortaya çıkıp geliştiğini ileri süren hassasiyet teorisi, •  Güvensizlik kaygısına, suçun kendisinin neden olduğu görüşünü savunan doğrudan veya dolaylı mağduriyet teorisi, •  Güvensizlik kaygısını, bireylerin yakın çevrelerinde resmi ve gayrı resmi kontrolün azalması ile açıklayan sosyal kontrol teorisi.

Suç sayısını ve çeşidini sıralamak ve sınıflandırmak üzere kullanılan en yaygın yöntemler şunlardır: 1. Kanun uygulayıcılarının tuttuğu resmi kayıtlar, 2. Faillere işledikleri suçlarla ilişkin soru soran anketler, 3. Mağdurlara, mağduriyet deneyimine ilişkin sorular soran anketler.

Mağdur ve fail arasındaki etkileşim, onları bir araya getiren koşulların anlaşılması yoluyla açıklanabilir. Mağduriyet teorileri ile ilgili tarihsel temele bakıldığında mağdur fail arasındaki etkileşim için, “Mağdur Fail Sorunu”, “Suçun İki Yönü”, “Suçlu Çift”, “Yapan ve Acı Çeken İlişkisi”, “Mağdur Fail İlişkisi” gibi tanımlamalar yapıldığı görülmektedir.

Bir suçun işlenebilmesi için önce dört koşulun bulunması gerekmektedir. Bu koşullar şunlardır: 1. Fail ve mağdurun belirli yer ve zamanda kesişen noktaları olmalıdır. 2. Mağdurun fail tarafından mağduriyet için uygun hedef olarak algılanması gerekir. 3. Bir kişinin bir diğerini mağdur etme eğilimi olmalıdır. 4. Fail hedeflediği sonuca ulaşmak için istekli ve tehdit edebilir veya güç kullanabilir olmalı ve güç ve tehdit kullanımını bir avantaj olarak görmelidir.

Koruyuculuk, profesyonel korumaları, mağduriyeti önleme amacında olan ancak, belirli bir meslek sahibi olmayan insanları, alarmları ve benzerlerini kapsamaktadır. Güvenlik, resmi sosyal kontrol, gayri resmi sosyal kontrol ve hedefi kuvvetlendirici faaliyetler olarak üç kategoriden oluşur.