SUÇ ÖNLEME MODELLERİ

Rasyonel Tercih Teorisi

Ortamın Düzenlenmesi

Doğal gözetimin temel amacı suçtan uzak tutulmak istenen bir bölge ya da alanın doğal güzellikler ile süslenip, daha olumlu hisler uyandırarak suç işleme isteğinin azaltılmasıdır.

Suç Örüntüsü Teorisi

Rasyonel tercih teorisi, suç işleyen saldırganın bu eyleminin getiri ve götürülerini bilinçli bir şekilde hesap ettiğini ve elde edeceği yarar göze aldığı riskin üzerindeyse harekete geçtiğini ileri sürer.

1980’lerde ortaya atılan ‘kırık pencere teorisi’ toplumdaki suçu ve suç korkusunu azaltmak için sadece suçlularla mücadele etmenin ve yasaları uygulamanın yetmediği tezine dayanır

Koruma altına alınmak istenen yerin görünür yerlerine polisin zaman zaman dağıttığı uyarı afişlerinin yapıştırılması ve gerektiğinde kapalı devre alarm sistemiyle sıradan kişi ya da müşterilerin kendi başlarına alabilecekleri önlemlerin hatırlatılması da algılanan riski arttırmaya yardım eder.

Önceden konulan ‘park yapılmaz’, ‘Özel mülk’, ‘Ateş yakmayınız’, ‘Mangal yakılması yasaktır’ gibi uyarı levhalarının kullanılması, mazeretlerin ortadan kaldırılması suç önleme tekniğine örnek olarak verilebilir.

Oscar Newman (1973) ‘savunulabilir mekân teorisi’ni ortaya koymuştur. Ortamın ve çevrenin suça neden olan şartlar ortadan kaldırılarak nasıl güvenli kılınabileceğini ve mekânların nasıl daha savunulabilir kılınacağını göstermiştir.

Durumsal suç önleme, suçludan çok suça odaklanan bir anlayışı temsil eder. Burada sorulan temel soru, insanlar neden suç işler olmaktan çok ‘neden suç işlenmektedir’ şeklindedir. Temel mücadelesi, suçun ortadan kaldırılması ya da büsbütün önlenmesinden çok azaltılması ve etkili bir mücadele için ne gibi tedbirlerin alınması gerektiğine yöneliktir. Sürekli olarak suç işlenmesine sebep olan bir takım yönetimsel, çevresel ya da bağlamsal koşullara odaklanır. Bu koşulları iyi analiz ederek suç işlenmesini teşvik ya da tahrik edici durumların oluşmasını engellemeye çalışır.

Durumsal suç önleme, suçun içerisindeki üç faktörden biri olan ve geleneksel kriminolojik yaklaşımların yeterince odaklanmadığı, suç mağdurunun çeşitli tedbirlerle, özellikle de rutin tedbirlerle korunmasını öne çıkarır. Örneğin, evden her çıkışımızda kapıyı kilitlediğimizden emin olmak, değerli eşyalarımız için bankalarda kasa kiralamak, okula giden çocuklarımıza tavsiyelerde bulunmak, yanımızda fazla parayla gezmemek, gecenin bir vakti kuytu köşeler yerine ışıklı caddelerden eve gitmek, güvenlik alarmı taktırmak ve güvensizlik hissi veren kişi ve yerlerden uzak durmak hep bu türden rutin tedbirlerdendir. Burada mağdur olma ihtimali olan kişilerin sadece polis ya da başkaca kamu otoriteleri tarafından korunamayacağı, özellikle mağdur olma potansiyeli olan kişi ve kurumların kolaylıkla suç önleme çalışmalarına katılabileceği düşüncesi vardır.

Durumsal suç önleme esasen kamu otoritelerinin çabalarını ‘destekleyici’ ve ‘tamamlayıcı’ tedbirler içermektedir. O nedenle, kamunun suç önleme politikalarının oluşturulmasında durumsal önleme kısmında yer alan aktörlerin de mutlaka dâhil edilmeye çalışılması önemlidir. Örneğin, toplum destekli ya da problem-odaklı polislik uygulamaları temelde böylesi bir işbirliğini ve spesifik olarak suçların analiz edilmesini içerir. Bunun yanı sıra uygulama esnasında da işbirliğini sürdürmek gerekir. Bu anlamda, yerel düzeydeki uygulayıcıların, örneğin bir bankanın özel güvenlik görevlisinin o bölgeden sorumlu polis otoritesiyle yakın bir işbirliği içerisinde hareket etmesi durumsal önlemenin başarısını arttırıcıdır.

Suç kayması, kısaca uygun şartlar olmadığı için bir yerde işlenemeyen suçların kaybolmayıp bir başka yerde işlenmesidir. Örneğin, bir süredir ülkemizde yaygın şekilde ortaya çıkan ‘güvenlikli’ sitelerin oluşması burada yaşayanlar açısından suçu azaltıcı bir etki yapsa da burada işlenemeyen suçların kendilerini o düzeyde korunaklı kılamayan kesimlerin yaşadığı bölgelere çekilmesi mümkündür. Suç kaymasının, suçun ne zaman, nerede ve nasıl işleneceğiyle ilgili yer değiştirmelere ve değişiklikler yapılmasına sebep olduğu ancak suçun işlenmesini engelleyemediği zaman zaman dillendirilse de aşağıda yer verildiği üzere bu endişeleri giderici pek çok yeni yaklaşım söz konusudur.

Fırsat suçları çevresel şartların, güvenlik açıklarının bireylere yüksek faydayı ve yakalanmama olasılığı düşündürdüğüzamanlarda ortaya çıkar.

Rutin Faaliyetler Teorisi, suça mauz kalma ihtimali olan kişi, yer veya eşyayı, başka bir ifade ile hedef olma ihtimali olanları, polis
devriyesi, özel güvenlik görevlileri, komşular, kamera sistemleri, alarm cihazları, ışıklandırma, kapı görevlileri vb. gibi faaliyetlerle
korumayı hedefler.

Rasyonel tercih teorisi suç işleyen saldırganın bu eyleminin getiri ve götürülerini bilinçli bir şekilde hesap ettiğini ve elde edeceği yarar göze aldığı riskin üzerindeyse harekete geçtiğini ileri sürer. İnsan, davranışlarının sonuçlarını hesap edebilen ve buna göre davranışlar sergileyen bir varlıktır. Bu teori esasen ekonomi biliminin içinden doğmuş ve daha sonra Cornish ve Clarke (1987) tarafından durumsal suç önleme alanına uyarlanmıştır. Bu teori, suçluların her zaman zannedildiği gibi irrasyonel davranışlar sergileyen, toplum-dışı ve sapkın kimseler olmayabileceğini, çoğunlukla kendi rasyonaliteleri içerisinde fayda-maliyet analizi yaptıkları görüşünü benimser. İşin ardındaki motivasyondan hareketle buna neden olan unsurların ortadan kaldırılmasına yardım eder. Burada suça neden olan motivasyondan çok saldırgan kişinin para, statü, cinsellik ve heyecan gibi ihtiyaçlarının etkisi önem arz eder. Saldırganın neye göre suç işleme tercihinde bulunduğunu açıklamaya ve dolayısıyla çevrede ve içinde bulunulan durumda ne tür değişiklikler yapılarak suç işleyebilecek kişilerin tercihlerinin engellenebileceğine odaklanır. Eğer bu ihtiyaçlar dışsal olarak ortadan kaldırılırsa suç nedeninin de ortadan kalkacağı ve suçun engellenebileceğine inanılır. Dolayısıyladır ki rasyonel tercih teorisi durumsal suç önlemeyle doğrudan bağlantılıdır.

1980’lerde ortaya atılan ‘kırık pencere teorisi’ toplumdaki suçu ve suç korkusunu azaltmak için sadece suçlularla mücadele etmenin ve yasaları uygulamanın yetmediği tezine dayanır. Buna göre, gerçek anlamda suçu ve suç korkusunu azaltmanın yollarından biri insanlarda tedirginliğe neden olabilecek her türlü düzensizliğin henüz daha korkutucu bir boyuta ulaşmadan ortadan kaldırılmasıdır.

Hedefe Ulaşmanın Zorlaştırılması: Burada suç işleme potansiyeli olan kişilerin ulaşmak istedikleri hedef, gerek fiziki gerekse teknolojik ve tasarımda yapılacak değişikliklerle zorlaştırılır. Banka ya da PTT vb. benzeri yüksek miktarda para dönen yerlerde müşterilerle çalışanlar arasına gerekirse kurşungeçirmez saydam camların yapılması buna örnek olarak verilebilir. Aynı şekilde araçlara alarm sistemi takılması ya da direksiyon kilidi de hedefe ulaşmayı zorlaştırıcıdır. Direksiyon kilidinin Almanya’da ilk ortaya çıktıktan kısa süre sonra araç hırsızlıklarında önemli bir düşüş sağladığı bilinmektedir.

Doğal gözetimin temel amacı suçtan uzak tutulmak istenen bir bölge ya da alanın doğal düzeni içerisinde olabildiğince canlı ve yaşayan bir yer haline getirilmesidir. Unutulmamalıdır ki bir yer hayatın doğal akışı içerisinde ne kadar canlı ve yaşayan bir yapıya sahipse o denli korunaklı ve güvenlidir. Doğal gözetim, insanların daha karanlık olduğu ya da bakımsız, pis, çöple dolu olduğu için kullanmaktan imtina ettikleri bir yerin bütün bunlardan arındırılarak kullanıma açılmasını, caydırıcı ya da uzaklaştırıcı engellerin ortadan kaldırılmasını ifade eder. Bir yeri ya da alanı doğal süreçler içerisinde ne kadar çok insan kullanırsa bütün bu insanların her biri doğal olarak orayı gözetim ve dolayısıyla da denetim altında tutmuş olur.