MAĞDUR ODAKLI SUÇ ÖNLEME MODELİ

Viktimoloji, öğretide genellikle kriminolojinin alt disiplini olarak kabul edilmekle birlikte aslında değişik disiplinlerde çalışan (sosyologlar, sosyal yardım uzmanları, psikologlar, doktorlar, hemşireler, politikacılar, ceza adalet sistemi görevlileri ve diğer) profesyonellerin katkıları ile disiplinler arası bir alan olarak değerlendirilmektedir. Viktimoloji, mağduriyeti ortaya çıkaran dinamiklerle ilgilenmektedir. Mağduriyete yol açan olayları, mağduriyet sonrasında toplumun verdiği tepkileri mağduru, suçluyu ve toplumu araştırırken mağduriyetlerle ilgili nedensel ilişkileri ve olguları tanımlayan verileri inceleyen bilimsel bir disiplindir.

Mağdur, herhangi bir konuda zarara veya haksızlığa uğramış, kazanımlardan mahrum kalmış belirli bir kimse olarak tanımlamaktadır. 

Öğretide suç mağdurlarını üç ayrı kategoriye ayıran görüşe göre:

• Birincil mağdur, suçun maddî unsurunun doğrudan etkilediği kişi, ikincil mağdur ise suçtan dolaylı olarak etkilenen kişidir. Suça dair fiile doğrudan maruz kalan kişinin yakınları ikincil mağdurdur.
• İkincil mağdur, dolaylı mağdur olarak da tanımlanabilmektedir.
• Üçüncül mağdur kavramı ise daha kapsamlı bir tanımlama olup, özellikle bombalama, büyük kazalar gibi kişiler üzerinde önemli etkiler bırakabilecek türden travmatik olaylara müdahale eden kurtarma ve ilkyardım ekiplerinin bu tür olaylardan etkilenmeleri durumunda üçüncül mağdur olacakları ifade edilmektedir.

Mağdur da ancak gerçek kişi olabilir. Bu kişi, suç teşkil eden fiilin işlendiği sırada hayatta olan kişidir. İnsan dışında, aile, devlet, tüzel kişi, kişi toplulukları, devletler topluluğu gibi kurum ve organlar, “suçtan zarar gören” olabilirse de suçun mağduru olamazlar.

Viktimoloji alanında bazı suçların doğrudan bir gerçek kişi mağdurunun bulunmayabileceği kabul edilmektedir. Bazı durumlarda da mağdurla fail aynı kişidir. Bu tür suçlar literatürde mağdursuz suç (victimless crime) olarak tanımlanmaktadır. 

Mağduriyet riski, suç mağduru olma tehlikesi ile karşı karşıya kalabilme anlamına gelmektedir. 

Mağduriyete götürücü risk faktörleri üç ana grupta toplanmaktadır:

Kişisel Faktörler: Kazanılan fiziki, psikolojik ve sosyal özellikler mağdur olma riskini etkilemektedir. Yaş, cinsiyet, akıl ve beden sağlığı gibi biyolojik faktörler de bu grupta değerlendirilmektedir. Kişisel faktörlerin etkili olduğu durumlarda mağdurlar, bir bakıma mağduriyete teslim olmuş ve kendini savunma isteği de azalmış kişilerdir. Bu faktörler göz önüne alınarak mağdur olmaya yatkınlık araştırılmaktadır.

Davranış Faktörleri: Mağdur olma riskini artıran hayat tarzı gibi davranış faktörleri arasında potansiyel mağdurun bilinçli veya bilinçsiz olarak güvenlik tedbirlerini ihmal etmesi ve kendini devamlı olarak mağduriyete neden olacak riskli durumlara sokması yer almaktadır.

Mekân ve Sosyal Faktörler: Bu faktörler, konunun fırsat yönünü vurgulamaktadır. Bu bağlamda, çevre-mekan ve mimarı yapı ile insan tecrübesi (mağdur olma, suç korkusu) arasındaki etkileşim incelenmektedir.

Gençlerin mağduriyetine ilişkin risk faktörlerini araştıran araştırmacılar üç özelliğin mağduriyet potansiyelini artırdığını tespit etmişlerdir:

• Hedef savunmasızlığı: Mağdurların fiziksel zayıflığı veya psikolojik bunalımları, suça karşı koyma ve uçluyu vazgeçirme konusunda onları yetersiz bırakmakta ve kolay hedef yapmaktadır.
• Hedef cazipliği: Bazı mağdurların sahip olduğu malların değeri ya da saldırganın elde etmek, kullanmak ve değerlendirmek isteyeceği meziyetleri, yetenekleri, özellikleri bulunmaktadır. Hedefin ele geçirilmesinden duyulacak memnuniyet, haz, değerli bir şeye sahip olma isteği, bir kadına sahip olma arzusu gibi durumlar kişiyi şiddet mağduriyetine maruz bırakabilmektedir.
• Hedef düşmanlığı: Kişilerin bazı özellikleri potansiyel saldırganlarda kızgınlık, kıskançlık veya zararlı dürtülerin doğmasına neden olmakta ve bunun sonucunda da mağduriyet riskini artırmaktadır.

Rutin Aktivite Teorisi (Routine Activity Theory) ve Hayat Tarzı Teorisi’ne (Lifestyle Theory) göre, erkek olmak, beyaz olmak, genç olmak, tek yaşamak, işsiz olmak, gençlerle bir arada olmak, halka açık yerlerde gece dolaşmak ve şehirde yaşamak, kişilerin tehlikeli durumlara maruz kalmasını ve tehlikeli kişilerle karşı karşıya kalması riskini artırır.

Korku, algılanan tehlikeye karşı gösterilen yoğun duygusal cevaptır. Modern dünyada en belirgin korku kaynağı suçtur. Öğretide suç korkusu, kişilerin güvenlik duygusunun olmayışı olarak tanımlanır. Suç korkusu aynı zamanda çevresel algılarla şekillenen tehlike ve endişe hislerine karşı geliştirilen duygusal bir tepkidir. 

Suç korkusunun unsurları duygu ve algıdır. Duygusal unsur, beklenen suç mağduriyetinin neden olduğu endişeyi ifade ederken, algı unsuru genellikle algılanan riski ifade etmektedir. 

Gerçek korku, bireyin günlük yaşamında karşılaştığı olaylar, geçirdiği deneyimler ve gözlemlediği işaretlerle ilgili şiddetli kaygı halidir. 

Suç korkusunu, bireysel ve çevresel faktörler dikkate alınmak suretiyle, üç temel teori ile açıklamak mümkündür. Bunlar:

• Güvensizlik kaygısının, suç eyleminin algılanma ölçüsüne dayalı olarak ortaya çıkıp geliştiğini ileri süren hassasiyet teorisi,
• Güvensizlik kaygısına, suçun kendisinin neden olduğu görüşünü savunan doğrudan veya dolaylı mağduriyet teorisi,
  • Güvensizlik kaygısını, bireylerin yakın çevrelerinde resmi ve gayrı resmi kontrolün azalması ile açıklayan sosyal kontrol teorisi.

Suç sayısını ve çeşidini sıralamak ve sınıflandırmak üzere kullanılan en yaygın yöntemler şunlardır:

• Kanun uygulayıcılarının tuttuğu resmi kayıtlar,
• Faillere işledikleri suçlarla ilişkin soru soran anketler,
• Mağdurlara, mağduriyet deneyimine ilişkin sorular soran anketler.

Mağdur anketlerinin ana hedefi, suç korkusunun düzeyi, polisin olaylara müdahalesi konusunda duyulan memnuniyet seviyesi, olayları polise bildirmeme nedenleri ve mağduriyetin sonuçları gibi farklı alanları keşfetmektir. Anketlerden alınan cevaplara göre yapılan ölçümler, belirli bazı saldırıların önlemesine ya da olası gelecek mağduriyetlerin azaltılmasına katkı sağlamaktadır. Mağdur anketlerinin ortaya koyduğu bir başka sonuç ise, faillerin ve mağdurların belirli gruplarda ve belirli alanlarda toplandığı; saldırganlarla mağdurların birbirlerine düşünülenden daha yakın olduğudur.

Suç önleme modellerinin konusuna göre yapılan tasnifte, fail odaklı, mağdur odaklı veya suça neden olan fırsat/durum odaklı suç önleme modelleri yer almaktadır. 

Mağdur ve fail arasındaki etkileşim, onları bir araya getiren koşulların anlaşılması yoluyla açıklanabilir. Mağduriyet teorileri ile ilgili tarihsel temele bakıldığında mağdur fail arasındaki etkileşim için, “Mağdur Fail Sorunu”, “Suçun İki Yönü”, “Suçlu Çift”, “Yapan ve Acı Çeken İlişkisi”, “Mağdur Fail İlişkisi” gibi tanımlamalar yapıldığı görülmektedir. 

Hayat Tarzı Teorisi’ne göre, bir bireyin hayat tarzı suç mağduriyeti riskini belirleyen önemli bir faktördür. Bu bağlamda hayat tarzı, hem mesleki faaliyetleri (iş, okul vb.), hem de boş zaman aktivitelerini kapsayacak şekilde “Rutin Günlük Aktiviteler” olarak tanımlanmaktadır. 

Hayat tarzı teorisine göre bir suçun işlenebilmesi için önce dört koşulun bulunması gerekmektedir. Bu koşullar şunlardır:

• Fail ve mağdurun belirli yer ve zamanda kesişen noktaları olmalıdır.
• Mağdurun fail tarafından mağduriyet için uygun hedef olarak algılanması gerekir.
• Bir kişinin bir diğerini mağdur etme eğilimi olmalıdır.
• Fail hedeflediği sonuca ulaşmak için istekli ve tehdit edebilir veya güç kullanabilir olmalı ve güç ve tehdit kullanımını bir avantaj olarak görmelidir.

Hayat tarzı teorisine göre mağduriyetin oluşabilmesi için gereken şartlar;

• Kişinin özellikle geceleyin sokaklar, parklar vb. halka açık yerlerde geçirdiği zamanla mağduriyet riskinin doğrudan ilişkisi vardır. Gece evin dışında vakit geçirme de bireyin hayat tarzıyla ilişkilidir.
• Sosyal etkileşim ve ilişkiler benzer hayat tarzları olan bireyler arasında gerçekleşmektedir. Bu nedenle de mağdur ve fail benzer demografik özellikler taşıyor olabilir. Bir kişinin mağduriyet riski, fail olma olasılığı yüksek bireylerin demografik özelliklerine yakın özellikler taşıyıp taşımadığı ile artmakta ya da azalmaktadır.
• Bireylerin aile üyeleri dışındaki insanlarla zaman geçirme oranı, hayat tarzına bağlı olarak farklılık göstermektedir. Kişisel mağduriyet olasılığı, özellikle kişisel hırsızlık suçlarında, bireylerin, aile üyeleri dışındaki insanlarla zaman geçirme oranının bir fonksiyonu olarak artmaktadır.
• Hayat tarzlarındaki farklılıklar, bireylerin kendilerini saldırgan özelliklere sahip kişilerden ayrıştırma kabiliyetlerindeki farklılıklarla da ilgilidir.
• ayat tarzlarındaki farklılıklar, bir bireyin kişisel mağduriyet için hedef olarak uygunluğu, arzu edilebilirliği ve görünebilirliği (göze batarlığını) de etkilemektedir.

Rutin Aktivite Teorisi doğrudan en az bir saldırganın, en az bir kişiye veya saldırganın almak veya zarar vermek istediği bir nesneye yapılan doğrudan fiziki müdahalesini kapsayan adi suçlara odaklanır. 

Rutin Aktivite yaklaşımı, potansiyel mağdurların yüksek hedef uygunluğunun (fark edilebilirlik, çekicilik ve değerlilik gibi) ve düşük koruma seviyesinin bulunduğu hallerde mağduriyet risklerini tahmin eder.

Suça yakınlık, suçun potansiyel hedeflerinin yaşadığı yerler ile çoğunlukla potansiyel saldırganların yoğun olarak bulunduğu alanlar arasındaki fiziksel mesafe olarak ifade edilmektedir. 

Suçun yoğun olarak işlendiği bölgelerin genel özellikleri, bu bölgelerde yoğun bir nüfus dönüşümünün bulunması, bölgede etnik farklılıkların olması ve gelir seviyesinin düşük bulunmasıdır. Bu açıdan bakıldığında, bazı yerler (barlar, alışveriş merkezleri vb.) suça meyilli insanları çekmeleri, mağdur edilecek hedef sağlamaları ve bu bölgelerde sosyal kontrolün zayıf olması nedeniyle, diğerlerine nazaran daha tehlikelidir.

Riske maruz kalma, hayat tarzı, aktivitelerin sunduğu fırsatlar, mal varlığı ve malların göreceli değeri ile açıklanır. Bu durumda ev dışında yapılan faaliyetlerin düşük maruz kalmaya neden olması gerekmektedir, çünkü hem iş hem de okul çevresi genellikle güvenli ve korunaklıdır. 

Hedef uygunluğu hedefin saldırgan bakımından çekiciliği ifade etmektir ve bir suç türünden diğerine ve saldırgandan saldırgana göre değişmektedir. Öğretiye göre, hedef uygunluğu, bünyesinde iki unsuru barındırmaktadır: Bir nesneyi veya kişiyi suçun hedefi yapan çekicilik ve suçun konusuna ulaşılabilirlik. 

Hedef çekiciliği, hedef olan kişilerin veya nesnelerin maddesel veya sembolik olarak yasal olmayan davranışa karşı hedefin algılanan özelliklerinin (alıp götürülmeye kalkışılan malın ağırlık, ebat ve bağlı veya kilitli olma özellikleri veya kişilerin saldırıya karşı koyabilecek fiziksel kapasitesinin olup olmadığı gibi) potansiyel saldırganlarca arzu edilebilirliğidir. 

Hedef ulaşılabilirliği fiziksel görünürlük ve suç nesnesinin potansiyel saldırganca ulaşılabilirliği ve potansiyel saldırganın hedefin varlığından haberdar olması ve onunla fiziksel temas sağlayabilmesi ile yakından ilişkilidir. Müsait ve ulaşılabilir hedefler, suçluların yoğun olarak bulundukları bölgelerde ve kullandıkları güzergahlarda yaşayan potansiyel mağdurlar, değerli arabalar veya evler gibi hedeflerdir.

Mağduriyet Yapısal Tercih Modeli kurucularına göre, suçluların yoğun olarak bulunduğu bölgelerde, yaşayan herkes için yüksek suç potansiyeli vardır ve çekiciliğine ya da korunma düzeyine bakılmaksızın bölge sakinleri suç mağduriyetinde eşit hassasiyete sahiptir. 

Hedef seçim modeline bir gruba ait bireylerin diğerlerine nazaran daha fazla suç hedefi olarak seçilmesi için asgari üç şartın gerçekleşmesi gerekir: Motive olmuş suçlulara daha fazla maruz kalınması (yakınlık), Hedef olarak daha çok çekici olmaları (ödül), ya da daha değerli olmaları ve Mağduriyete karşı daha az korunmaları (koruyucuların yokluğu).