STRATEJİK YÖNETİMİN ÖRGÜT KURAMLARI ÇERÇEVESİNDE TARTIŞILMASI

 “Örgütsel yapı nasıl şekillenir?” Koşul Bağımlılık Kuramı’nın temel sorusudur.

Örgüt kuramı yazınında üzerinde en fazla durulan koşul bağımlılık etmenleri büyüklük, teknoloji, çevre ve stratejidir.

Biçimselleşme: Sosyal konumların ve sosyal konumlar arasındaki ilişkilerin, bu konumları işgal eden bireylerin kişisel özellik ve ilişkilerinden bağımsız olarak açıkça belirlenme ve tanımlanma derecesi olarak ifade edilmektedir.

Standartlaşma: Örgütteki işlerin, kural ve yöntemlere bağlılığı olarak kısaca tanımlanmaktadır.

Hiyerarşi: Örgütteki çalışanların farklı derecelere göre sıralanması ve işletme içi faaliyetlerin yürütülmesinde genellikle bu ilişkilerin gözetilmesini ifade etmektedir.

Merkezileşme: Karar alma yetkisinin, hiyerarşinin üst basamaklarında toplanması durumunu açıklamaktadır.

Uzmanlaşma ya da Bölümlendirme: Örgütteki hangi rollerin hangi görevler, hangi görevlerin hangi iş birimleri ve hangi iş birimlerinin hangi bölümler altında yer alacağı ile ilgili olarak ortaya çıkan yapılanma biçimini ifade etmektedir.

Karşılaştıkları iki tür örgüt yapısı vardır ve bunları mekanik ve organik örgüt yapıları diye adlandırmışlardır.

Yüksek düzeyde merkezileşme ve uzmanlaşma, kesin olarak tanımlanmış görevler, biçimsel kurallar ve net bir hiyerarşiye sahip olan bir yapı olarak tanımlanmıştır. Mekanik yapılar, standartlaştırmaya ve ölçek ekonomilerine ulaşmaya yol açmakta ve sıklıkla, maliyet liderliği stratejisi ile uyum hâlinde bulunmaktadır. Hızlı gıda sektöründe faaliyet gösteren zincir işletmelerini, bu tür örgüt yapısına örnek olarak vere- bilmek mümkündür.

Organik örgüt yapısı, iş tanımları ve işlevler arasındaki sınırların daha esnek, kuralların daha az biçimsel, çalışanların karar alma yetkileri daha fazla ve keskin olmayan bir hiyerarşinin olduğu bir yapı olarak tanımlanmıştır. Organik örgüt yapılarında, yüksek düzeyde girişimciliğe ve yeniliğe rastlanmaktadır. Organik yapılar, örgütlerin Ar-ge ve pazarlamaya yoğunlaşmalarını teşvik etmektedir. Bu nedenle, farklılaştırma stratejisini benimseyen örgütler genellikle organik bir yapıya sahip bulunmaktadırlar.

İş dünyasında basit, işlevsel, çok bölümlü ve matris yapı şeklinde bir sınıflandırma ortaya çıkmıştır.

İşlevsel yapı: Çalışanların uzmanlık temelinde Ar-ge, pazarlama, üretim, insan kaynakları yönetimi, muhasebe ve finans gibi farklı alanlarda gruplandığı yapıdır

Mekanik örgüt yapısı, yüksek düzeyde merkezileşme ve uzmanlaşma, kesin olarak tanımlanmış görevler, biçimsel kurallar ve net bir hiyerarşiye sahiptir.

Organik yapı, Düşük düzeyde merkezileşme ve uzmanlaşma, kesin olarak tanımlanmamış görevler, biçimsel olmayan kurallar ve keskin olmayan bir hiyerarşiye sahiptir.

Çok bölümlü örgüt yapısı, genel olarak, ürün ya da coğrafi temelde her biri kâr-zarar sorumluluğuna sahip ve birbirinden ayrı bölümlerden oluşan örgüt yapısıdır.

Sınırlı rasyonellik ve fırsatçılık varsayımlarına dayanan İşlem Maliyetleri Kuramı, işletme içerisinde hangi faaliyetlerin gerçekleştirileceği ve işletme dışından hangi faaliyet ya da ürünlerin satın alınacağıyla ilgili bir çerçeve sunmaktadır.

İşleme özgü varlıklar, belirli bir işlem için uygun hale getirilen ve işlem için bir araya gelen tarafların ilişkisi dışında kolayca yeniden düzenlenemeyecek varlıklardır. Örneğin, belirli bir ürünün üretimi için sipariş alan bir fabrika, bu ürünü üretme işlemine özgü bir üretim kalıbı geliştirecektir. Bu kalıbı başka bir ürün veya müşteri için kullanamayacaktır.

İşleme konu olan varlığın hacminin, işlemin teknik gerekliliklerinin ve işleme katılan tarafların davranışlarının tahmin edilememe durumudur.

İşlem Maliyetleri Kuramı açısından çok bölümlü yapı, işletmenin dışındaki sermaye piyasasına göre sahip oldukları üstünlükler aşağıdaki gibidir:

• Bölümlerle ilgili daha doğru bilgiye erişilebilmekte,
• Özendiriciler üzerinde ayarlamalar yapılabilmekte ve düşük performans sergileyen yöneticilerle yollar ayrılabilmekte,
• Bölümlerin stratejileri üzerinde denetim sağlanabilmektedir.

Vekilin, asile göre daha fazla bilgiye sahip olmasıdır. Asilin, vekilin davranışlarını izleyememesi anlamına gelen ahlaki tehlike ve asilin, vekilin sahip olduğu bilgiyi değerlendirememesi anlamına gelen ters seçilim, bilgi asimetrisinin alt boyutlarıdır.

Temel olarak, asillerin kullanabilecekleri düzenekler izleme ve bağlama düzenlemeleridir.

İzleme: Asillerin, vekillerin davranışlarını ve/veya performanslarını gözlemlemeleridir. İzleme, davranışsal denetim ve çıktı denetimi olarak iki şekilde gerçekleşebilir.

Bağlama: Asillerin, vekilleri kendi çıkarlarına uygun şekilde çalışmaya özendirmeleri ya da zorlamaları için çeşitli düzenlemelere başvurmalarıdır.

Kaynak Bağımlılığı Kuramı ’nın temel sorusu, “İşletmeler neden örgütler arası düzenlemelere girişirler?” sorusudur. Burada örgütler arası düzenlemeden kastedilen; ortak yönetim kurulu üyeliği, stratejik ittifaklar ve birleşme ve satın almalar gibi uygulamalardır. Kuram, bu soruya cevap verirken iki temel kavrama dayanmaktadır: Güç ve bağımlılık.

Güç: Bir aktörün diğer aktörü etkileme potansiyelidir.

Bağımlılık: Bir aktörün diğer aktörün kontrolündeki kaynaklara verdiği önem, duyduğu ihtiyacın şiddeti ve kaynak temini konusundaki seçeneklerin kısıtlığıyla ilgili bir kavramdır.

Kooptasyon: İşletmenin karar alma ve danışma yapılarına işletme dışından temsilcilerin katılmasıdır. En fazla karşılaşılan kooptasyon uygulaması ortak yönetim kurulu üyeliğidir.

Kurumsal Kurama göre işletmenin sosyal hedeflerinden en önemlisi meşruiyeti kazanma ve korumadır.

Meşruiyet, bir varlığın eylemlerinin arzu edilebilir, kabul edilebilir ve uygun olduğuna dair genel bir algı ya da varsayımdır. Maddi bir kaynak olmayan meşruiyetin çokluğu ya da azlığı değil, varlığı ya da yokluğu önemlidir.

Paul DiMaggio ve Walter W. Powell (1983) üç çeşit eşbiçimlilikten söz etmiştir. Bunlar:

1. İşletmelerin, devlete ve başka örgütlere bağımlılığından kaynaklanan zorlayıcı eş- biçimlilik (örneğin tedarikçi işletmelerin, ana işletmelerin talebi sonucu ISO 9000 kalite belgesi edinmeleri),
2. İşletme birlikleri, meslek örgütleri, sivil toplum kuruluşları gibi örgütlerin beklen- tilerinin sonucu olan normatif eşbiçimlilik (örneğin sanayi ve ticaret odaları gibi çeşitli örgütlerin yürüttüğü çalışmalar nedeniyle pek çok işletmenin yalın yönetim ilkelerini benimsemesi),
3. İşletmenin kendisine benzeyen işletmelerin yapı ve/veya uygulamalarını taklit et- meleri sonucunda ortaya çıkan taklitçi eşbiçimlilik (örneğin herhangi bir perfor- mans değerleme sistemi kullanmayan işletmenin, konu üzerinde fazla araştırma yapmadan kendisine benzer büyüklükte ve başarılı bir işletmenin performans de- ğerlendirme sistemini kendi bünyesinde kurması).

İşletmenin endüstriyel çevresinde bulunan tedarikçiler, kuruluşları, belgelendirme kuruluşları, işletme birlikleri, meslek odaları, sivil toplum kuruluşları, medya ve devletin düzenleyici kuruluşları işletmenin içerisinde bulunduğu örgütsel alanının aktörleridir.

Kimi işletmeler, kurumsal baskılardan kaynaklanan bu sorunları çözmek için stratejilerini, uygulamalarından ayrı tutma yolu gitmektedir.

Ayrı tutma: Örgütsel alanda meşru kabul edilen yapı ve/ veya uygulamaların bazılarının birbiriyle çatışma hâlinde olabilmesi ve işletmelerin benimsedikleri yapı ve/veya uygulamaların verimliliklerini olumsuz olarak etkileyebilmesi nedeniyle; işletmelerin bazı uygulamaları hayata geçirmemesi ve yapıyormuş gibi görünmesidir.

Kurumsal Kuramın temel kavramlarından olan meşruiyet, Örgütsel Ekoloji için de önemlidir. Örgütsel Ekoloji açısından meşruiyet, bilişsel ve sosyo-politik meşruiyet olarak ikiye ayrılmaktadır. Bilişsel meşruiyet, herhangi bir örgüt formunun bilinirliğiyle ve bunun sonucunda kaynak sağlamasının kolaylaşmasıyla ilgilidir. Yoğunluk ile bilişsel meşrulaşma arasında olumlu bir ilişki bulunmaktadır. Popülasyon yoğunluğu ile örgütlerin kurulma ve kapanma ilişkileri birbirine tamamen zıttır.

Sosyo-politik meşruiyet, bir örgüt formunun ve ona sahip örgütlerin önemli sosyo-politik aktörler, özellikle de devlet tarafından kabul görmesi demektir. Bilişsel meş- ruiyet gibi, sosyo-politik meşruiyet de örgütlerin kaynak sağlamasını kolaylaştırmaktadır. Bir örgüt formunun yasallaşması sayesinde devlet, işletme birlikleri, meslek odaları vb. güçlü aktörlerle ilişki kurmaya başlanmakta ve bu yolla sosyo-politik meşrulaşma da sağ- lanmış olmaktadır.

Yoğunluk bağımlılığı: Bir örgüt popülasyonunda artan yoğunluğun, açılan örgüt sayısını belli bir noktaya kadar yükseltirken; kapanan örgüt sayısını belli bir noktaya kadar düşürmesi ve bu noktadan sonra, açılan örgüt sayısını düşürürken; kapanan örgüt sayısını yükseltmesidir.