STRATEJİ VE GÜVENLİK

ABD, 1787’deki kuruluşundan İkinci Dünya Savaşı’na kadar yalnızcılık politikası izlemiştir. Güney Amerika ülkelerinin bağımsızlıklarını kazanmaya başladıkları bir dönemde, ABD Başkanı James Monroe tarafından 1823’te ilan edilen bu politikanın özünde, kendi kendine yetebilen Amerika kıtasının Avrupa sömürgeciliğine kapatılması ve ABD’nin Avrupa’nın iç çekişmelerine müdahil olmaması anlayışı yatmaktadır.

Soğuk Savaş’ın ilk yıllarında Harry Truman yönetimi, George Kennan tarafından ortaya koyulan “çevreleme” (containment) stratejisini benimseyerek, Sovyetler Birliği’nin çevrelenmesi ve izole edilmesini dış ve güvenlik politikasının temel hedefi hâline getirmiştir.

Başkan Eisenhower’la birlikte ABD’nin Orta Doğu politikasının gözden geçirilmesi neticesinde, SSCB’nin bölgeye yayılmasının önlenmesi amacıyla çevreleme kapsamında Türkiye, Irak, İran, Pakistan ve İngiltere arasında Şubat 1955’te imzalanan antlaşmayla kurulmuştur.

Eisenhower Doktrini (1957): Dwight D. Eisenhower tarafından 5 Ocak 1957’de Kongre’ye sunulan plan çerçevesinde şekillenen bu doktrin, ABD’nin Orta Doğu politikalarında önemli bir dönüm noktası oluşturmaktadır. Doktrin çerçevesinde ABD, SSCB’nin Ortadoğu’da karışacağı herhangi bir saldırıya karşı koymak ve bölge ülkelerinin bağımsızlığını temin etmek için askerî kuvvetlerin kullanılması dâhil her türlü yardımı sağlayacağını ifade etmiştir.

Barış İçinde Bir Arada Yaşama: Kruşçev döneminde, 1956’da gerçekleşen Sovyetler Birliği Komünist Partisi 20. Kongresi’nde kabul edilen “barış içinde bir arada yaşama”ilkesi, SSCB’nin Doğu-Batı blokları arasında savaşın kaçınılmaz olmadığını kabul etmesi, kapitalist ülkelerle savaşa varmayacak ılımlı ilişkiler kurulması anlamına gelmektedir. Bu politika, nükleer bir savaşta her iki tarafından da yok olacağından hareketle, kapitalist ülkelerle SSCB’nin esas mücadelesinin ekonomik ve teknolojik alanlara kaymasına vesile olmuştur.

COMECON 1949’da SSCB, Bulgaristan, Çekoslovakya, Macaristan, Polonya ve Romanya arasında ekonomik kalkınmayı hızlandırmak amacıyla kurulmuştur. Karşılıklı Ekonomik Yardım Konseyi resmî adını taşıyan bu örgüt, SSCB’nin dağılmasıyla birlikte 1991’de üye devletler tarafından feshedilmiştir.

Şanghay İşbirliği Örgütü: Çin, Rusya, Kazakistan, Kırgızistan ve Tacikistan’ın 26 Nisan 1996’da Şanghay’da imzaladıkları “Sınır Bölgelerinde Askerî Güvenin Derinleştirilmesi Anlaşması”yla birlikte iyi komşuluk ilişkileri ve bölgesel güvenliğin tesis edilmesi amacıyla oluşturulan yapıdır. Şanghay Beşlisi olarak anılan grup, 2001’de Özbekistan’ın da dahil edilmesiyle Şanghay İşbirliği Örgütü adını aldı.

Javier Solana’nın adıyla anılan “Daha İyi Bir Dünyada Güvenli Avrupa” başlıklı Avrupa Güvenlik Stratejisi belgesinde (2003) terörizm, kitle imha silahlarının yayılması, bölgesel krizler, başarısız devletler ve organize suçlar olmak üzere beş tehditten bahsedildiği görülmektedir.

Bağlantısızlık Hareketi, İkinci Dünya Savaşı sonrası ortamda ABD ya da SSCB’den, bir başka deyişle kapitalist ya da sosyalist kamplardan herhangi birinin yanında yer almak istemeyen ülkelerin başlattığı harekettir. Günümüzde hâlen varlığını sürdüren ve 2009’da 15. Bağlantısızlar Hareketi Zirvesi’ni gerçekleştiren hareket, Afrika, Asya, Latin Amerika ve Karayip bölgelerinden katılan devletlerle üye sayısını 118’e çıkartmıştır.

Truman Doktrini (1947): Harry Truman’ın 12 Mart 1947’de Kongre’de yaptığı konuşma Soğuk Savaşın başlangıcı olarak da anılmaktadır. Söz konusu konuşmayla, Yunanistan ve Türkiye’nin Batı için öneminin altı çizilerek, bu ülkelerin içinde olası bir komünist rejim tehdidi ile dışarıda SSCB’nin yaratacağı tehditle başa çıkabilmeleri ve ulusal bütünlüklerini sağlayabilmeleri amacıyla iki ülkeye mali yardımda bulunulması gerektiği vurgulanmıştır. Bu doktrin, Türkiye ve Yunanistan’ın ABD’nin yanında yer almasını sağlamıştır.

Çin’in Mart 2011’de yayımladığı “Ulusal Güvenlik Strateji Belgesi”nde savunmaya dayalı bir güvenlik politikası takip edileceği öngörülmektedir. Bu durum, Çin’in uzun süredir devam etmekte olan ekonomik gelişimiyle yakından ilgilidir. Nitekim, belgede ekonomik gelişmeye yapılan vurgu dikkat çekmektedir. Belgede, ulusal savunmayla ilgili olarak Çin’in belirlediği amaç ve görevler şu şekilde sıralanmıştır: 1. Ulusal egemenliğin, ulusal çıkarların ve güvenliğin korunması; 2. Sosyal uyum ve düzenin sağlanması; 3. Ulusal savunma ve silahlı kuvvetlerin modernizasyonunun hızlandırılması; 4. Dünya barışı ve düzenin sağlanması.

İlk olarak, Berlin Duvarı’nın 1989’da yıkılması ve Ekim 1990’da Doğu ve Batı Almanya’nın birleşmesinin ardından Almanya’nın hegemonyacı bir güç olarak Avrupa’daki bütünleşme sürecine tehdit oluşturabileceği endişesi belirmiştir.

1990’ların başlarında AB’nin güvenlik endişelerinden bir diğeri de Orta ve Doğu Avrupa ülkelerinin Sovyet yörüngesinden çıkmalarının ardından bu ülkelerde gelişen iç istikrarsızlıklardır.

1990’lar boyunca Avrupa güvenliği bağlamında ön plana çıkan sorunlardan bir diğeri de Balkanlar’daki kriz ortamıdır.

Bu dönemin tehdit gündemi karşısında AB ülkelerinin izlediği güvenlik politikalarının temelinde artan bir bütünleşme modeli söz konusudur.

1945 sonrasında Avrupa’da süper güçlerin eğemenliği başlarken, İkinci Dünya Savaşı’ndan siyasi, askerî, insani ve ekonomik açıdan ağır tahribatlarla çıkan Avrupalı büyük güçler de bu statülerini yitirmişlerdir. İkinci Dünya Savaşı’nın hemen ertesinde “savaşın gerçek anlamda iki galibi” SSCB ve ABD arasında başlayan ve yaklaşık elli yıl devam eden “soğuk” mücadelede, kutuplar Avrupa ve kuzeydoğu Asya’yı tamamen etkileri altına alarak bölgesel güvenlik dinamiklerinin bağımsız biçimde gelişimini engellemişlerdir (Erhan, 1996). Bu çerçevede, Avrupa bölgesi bir taraf­ta ABD, diğer taraf­ta da SSCB ekseninde Batı ve Doğu Bloku olarak Demir Perde ile ikiye bölünmüştür. Bu dönemde Avrupa bölgesinin süper güçlerin etkisi altına girmesinin iki temel göstergesi vardır. Öncelikle, ABD kıtanın batı­ sında, SSCB de doğusunda uzun bir döneme yayılacak şekilde kuvvet konuşlandırmışlardır. İkinci olarak, bölge devletleri bir taraf­ta ABD güdümünde OEEC ve NATO, diğer taraf­ta da SSCB güdümünde COMECON ve Varşova Paktı gibi uluslararası örgütler etrafında kümelendirilerek, büyük güç çekişmesindeki konumlarını belirlemişlerdir.

AB, ilk bakışta hukuki kişiliğe sahip bir uluslararası örgüt olarak nitelendirilebilir. Buna karşılık, AB hiçbir uluslararası örgütün sahip olmadığı kendine özgü yetki alanları (örn., AB’nin Ortak Tarım Politikasında üye devletlerin hiçbir söz hakkı yoktur; kararlar uluslarüstü yöntemlerle alınır ve yürütülür) ve kurumsal yapısı ile üye devletlerin toplamından ibaret bir uluslararası kuruluş değildir. Bu çerçevede AB, uluslararası kuruluş özelliğine ek olarak, üye devletlerle birlikte eş zamanlı olarak varolan ve devlet-benzeri özellikleri ile kendine özgü bir siyasi yapıya sahip bir büyük güç olarak tanımlanmalıdır.

1945 sonrasında Avrupa’da süper güçlerin eğemenliği başlarken, İkinci Dünya Savaşı’ndan siyasi, askerî, insani ve ekonomik açıdan ağır tahribatlarla çıkan Avrupalı büyük güçler de bu statülerini yitirmişlerdir. İkinci Dünya Savaşı’nın hemen ertesinde “savaşın gerçek anlamda iki galibi” SSCB ve ABD arasında başlayan ve yaklaşık elli yıl devam eden “soğuk” mücadelede, kutuplar Avrupa ve kuzeydoğu Asya’yı tamamen etkileri altına alarak bölgesel güvenlik dinamiklerinin bağımsız biçimde gelişimini engellemişlerdir

Soğuk Savaş’ın ardından ABD’nin genel stratejisinde potansiyel rakipleriyle arasında beliren büyük dengesizliği korumak güvenlik anlayışının merkezine oturmuştur. Bu hedef çerçevesinde, neredeyse tüm devletler Soğuk Savaş sonrası barış ortamından ya rarlanarak savunma harcamalarını düşürürken, ABD savunma harcamalarını kısmamayı fakat niteliğini değiştirerek teknoloji yoğun silahlara yöneltmeyi tercih etmiştir.

ABD’nin yeni strateji belgesinde ortaya koyulan tehditlerin başında terörizm gelmek e beraber, güvenlik tehdidi yaratabilecek diğer konulara ilişkinde bir dizi önlem ortaya koyulmuştur. Bunların başında bölgesel çatışmaların önüne geçilmesi, kitle imha silahlarının yayılmasının önlenmesi, küresel ekonomik büyümenin devamı için serbest piyasa ve serbest ticaretin teşvik edilmesi, kalkınmanın sürdürülmesi için toplumların dışa açılmasının sağlanması ve demokratik kurumların alt yapısının inşa edilmesi gibi unsurlar yer almaktadır.

ABD İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra hızla iki kutuplu sistemde Sovyet tehdidini çevrelemek amacıyla Türkiye ve Yunanis tan’ın Batı Blokuna kazandırılmasını hedef­leyen Truman Doktrini’ni benimsemiş, Avrupa’nın kalkınmasının yanı sıra komünizmin yayılmasının ekonomik temellerini ortadan kaldırmak ve savaş sırasında yıkılmış olan Avrupa ekonomilerini canlandırarak uluslararası ticarette alım yapabilecek güce kavuşturmak amacıyla 1948­1951 arasında Marshall Planını uygulamaya koymuş, Planın uygulanmasını sağlamak üzere 1948’de Avrupa Ekonomik İşbirliği Örgütü’nü (Organization of Europe an Economic Cooperation ­ OEEC) kurdurmuş; 1952’de NATO, 1954’de Balkan İttifakı ile Güney doğu Asya’da SEATO ve 1955’de de Orta Doğu’da Bağdat Paktı’nın kuruluşunu sağlamıştır.

Tek Ülkede Sosyalizm: Stalin döneminde ortaya atılan fikir, sosyalizmin önce SSCB’de kurulması gerektiğini ifade etmektedir. Tek ülkede sosyalizmin kurulabilmesi için, SSCB’nin gelişmek için sarf ettiği çabanın diğer ülkelere tehdit olmadığının gösterilmesi, hatta onlarla barış içinde bir arada yaşanabileceğini göstermek gerekmekteydi. Bu çerçevede, öncelikle SSCB’de sosyalizm sağlam temellere oturtularak, ekonomik ve siyasi yapı bu doğrultuda şekillendirilmiştir. Ülke içi sosyalist devrimin ardından ekonomik, sınai ve askerî atılımlar yapılarak, SSCB dünyanın önemli güçlerinden biri hâline getirilmiştir. Bu suretle, SSCB sosyalist bir devlet olarak varlığını kanıtlamış, buna karşılık sosyalist bir global devrim ile dünyaya tehdit oluşturmaya çalışmamıştır.

Soğuk Savaş Dönemi’nde tehdit olarak görülen SSCB’ye karşı etkili biçimde uygulanan “çevreleme” ve “caydırıcılık” gibi politika lar, Sovyetler Birliği’nin ortadan kalkması ve uluslararası sistemin tek kutuplu dünya düzenine doğru evrilmesiyle eski önemini yitirmiş; bu arada ortaya çıkan yeni güvenlik tehditleri başka tür karşılıkları gerekli kılmıştır.