STRATEJİ VE GÜVENLİK

Stratejik Çalışmalar, “Uluslararası İlişkilerin askeri boyutunu anlamak ve açık­ lamakla ilgilenen alan” olarak tanımlanabildiği gibi, “şiddet veya şiddet araçları­ nın siyasi birimler tarafından diğer siyasi birimlere karşı çıkarlarının savunulması amacıyla kullanılması ya da kullanma tehdidinin incelendiği alan” olarak da ta­ nımlanabilmektedir. Bu tanımlar ve uygu­ lamanın gözlemlenmesi ışığında Stratejik Çalışmaların büyük güçlerin savunma politikalarından bölgesel güvenlik sorunlarına, nükleer caydırıcılık teorisinden silahsızlanma doktrinine, askeri teknolojik gelişlmelerden çatışmanın nedenleri­ ne ve jeopolitik çalışmalara kadar geniş bir yelpazedeki askeri­siyasi konuları ince­ leyen bir alan olduğu sonucuna varabiliriz.

Literatürdeki yaygın görüşe göre Stratejik Çalışmaların bir disiplin olarak 1940’la­ rın ortalarında doğduğu, 1955­65 döneminde altın çağını yaşadığı, 1965­80 ara­ sında durakladığı ve neredeyse çöküş yaşadığı, 1980’lerden itibarense hem can­ lanma hem de sorgulama dönemine girdiği kabul edilir.

Stratejik Çalışmalar 1940’larda nükleer silahlanmanın etkilerinin hissedilme­ ye başlanmasıyla birlikte ABD’de doğmuştur. Stratejik Çalışmaların doğuşunda İkinci Dünya Savaşının ardından ortaya çıkan nükleer gerilim çerçevesinde sivil uzmanlara duyulan gereksinim etkili olmuştur. İlk çalışmaları yapanlar ABD’nin 1942’de başlattığı nükleer silah geliştirme amaçlı Manhattan Projesi’nden etki­ lenmişlerdir.

1950’lerin başında üniversiteler bünyesinde kurulan bu araştırma merkezleri şunlardır: Princeton Üniversitesi’nde Center of International Studies, Columbia Üniversitesi’nde Institute of War and Peace Studies, Ohio Devlet Üniversitesi’nde Mershon Center for International Security Studies, Harvard Üniversitesi’nde 1998’de Weatherhead Center for International Affairs adını alacak olan Center for International Affairs, Massachusetts Institute of Technology’de Center of International Studies.

1950’lerin ikinci yarısından détente olarak adlandırılan yumuşama dönemine ka­ dar yaklaşık on yıl literatürde Stratejik Çalışmaların “altın çağı” olarak anılır. Altın çağ, esas olarak Batı Bloğunda 1954’te benimsenen ve Kuzey Atlantik Antlaşması Örgütü (NATO) üyelerine yönelik ortaya çıkabilecek bir komünist saldırı karşısın­ da, nükleer silahlarla karşılıkta bulunulmasını öngören kitlesel karşılık stratejisi ile başlamıştır.

Stratejik Çalışmaların diğer bir özelliği de alanın Amerika ­merkezli niteliğidir. Bu durum yazarların genellikle Amerikalı olması, ABD’nin uluslararası sorunları­ nın incelenmesi ve analiz edilen dünyanın Amerikan bakış açısıyla değerlendiril­ mesi çerçevesinde açıklamaktadır.

1965­80 dönemindeki kurumsallaşmanın ilk göstergesi Stratejik Çalışmaların üniversitelerin Uluslararası İlişkiler veya Siyaset Bilimi bölümlerinde 1960’ların sonlarından itibaren ayrı bir ders olarak okutulmaya başlanmasıdır.

Kurumsallaşmaya ek olarak, dönemin en önemli özelliği, Stratejik Çalışma­ ların Uluslararası İlişkilerin alt­disiplini haline dönüşümüdür. 

Yukarıda belirtilen başlıca gelişmelere rağmen Stratejik Çalışmalarda gözlenen durağanlığın yanı sıra alternatif bakış açıları da ortaya çıkmıştır. İlk olarak, güvenliğin yalnızca Stratejik Çalışmaların incelediği askeri sorunlar çerçevesinde algılan­maması gerektiği ve devlet­ merkezli analizlerin yetersiz olduğu anlayışı gelişmeye başlamıştır.

Güvenlik gündeminin genişlemesine katkıda bulunan akademik tartışmaların yanı sıra, yeni gelişen bazı güvenlik teorileri de Stratejik Çalışmaları kendi pers­ pektif­lerinden sorgulamaya başlamıştır. Bu çerçevede Demokratik Barış Teorisi, Güvenlik Rejimleri Yaklaşımları, Üçüncü Dünya Güvenlik Okulu ve Alternatif Güvenlik Yaklaşımı gibi bazı yeni güvenlik yaklaşımları ortaya çıkmıştır.

Önceleri realizmle beraber anılan Stratejik Çalışmalar 1980’lerden itibaren daha teknik nitelik taşıyan askerlik bilimine yakınlaşınca eskiden Stratejik Çalışma­ ların temsil ettiği genel alanın adı Realist Gü­venlik Çalışmaları’na dönüşmüş ve Güvenlik Çalışmaları çatısı al­tında konumlandırılan bu alt­alan Stratejik Çalışmaları bir alt­da­lı olarak kapsar hale gelmiştir. Dolayısıy­la, günümüzde Realist Güvenlik Çalışmaları ile Stratejik Çalışmalar birbirinin yerine geçecek şekilde kullanmak doğru değildir.

Kant’ın 1795 tarihli Perpetual Peace (Kalıcı Barış) başlıklı çalışmasındaki fikirle­ rin 1980’lerde, özellikle Michael Doyle tarafından geliştirilmesiyle birlikte ortaya çıkan Demokratik Barış akımı demokratik düzenler arasında savaş olmayacağını ve bu suretle güvenliğin Stratejik Çalışmaların öngördüğünden farklı yöntemlerle sağlanabileceğini iddia etmektedir.

Stratejik Çalışmalar, “Uluslararası İlişkilerin askeri boyutunu anlamak ve açıklamakla ilgilenen alan” olarak tanımlanabildiği gibi, “şiddet veya şiddet araçlarının siyasi birimler tarafından diğer siyasi birimlere karşı çıkarlarının savunulması amacıyla kullanılması ya da kullanma tehdidinin incelendiği alan” olarak da tanımlanabilmektedir.

Coğrafyanın bilimsel bir disiplin altında siyasi olarak yorumlanması gereğini ilk kez vurgulayan Halford Mackinder’in 1904’te Kraliyet Coğrafya Topluluğu’na sunduğu The Geographical Pivot of History (Tarihin Coğrafi Ekseni) başlıklı çalışmasıyla jeopolitiğin bir çalışma alanı olarak doğduğu kabul edilir. Buna karşın, ‘jeopolitik’ terimi ilk olarak İsveçli siyaset bilimci Rudolf Kjellén tarafından kullanılmıştır. Nicholas Spykman’e göre jeopolitik, bir ülkenin güvenlik politikasının coğrafyaya göre planlanmasıdır. Klaus Dodds tarafından yapılan ve günümüzde kazandığı anlamına daha yakın bir tanım ise jeopolitiği, ulusal ya da uluslararası politikaların belirlenmesi sürecinde çeşitli coğrafi unsurların etkilerini ortaya çıkarmak ve açıklamak yoluyla dünyayı analiz etmeyi sağlayan bir yöntem olarak betimler.

Kenneth Waltz’a göre, devletlerin büyük güç niteliğine sahip olabilmesi için şu unsurların hepsinde aynı anda üstün konumda olması gerekir: 1) Yüzölçümü ve nüfus; 2) Doğal kaynaklar; 3) Ekonomik kabiliyet; 4) Askeri güç; 5) Siyasal istikrar ve yetki. Bu unsurlardan yalnızca biri bakımından devletlerin büyük güç olması mümkün değildir.

Literatürdeki yaygın görüşe göre Stratejik Çalışmaların bir disiplin olarak 1940’ların ortalarında doğduğu, 1955-65 döneminde altın çağını yaşadığı, 1965-80 arasında durakladığı ve neredeyse çöküş yaşadığı, 1980’lerden itibarense hem canlanma hem de sorgulama dönemine girdiği kabul edilir.

Kuzey Atlantik Antlaşması Örgütü (NATO), 4 Nisan 1949’da ABD, İngiltere, Fransa, Belçika, Hollanda, Lüksemburg, Kanada, Portekiz, İtalya, Danimarka, Norveç ve İzlanda tarafından imzalanan Washington Antlaşması ile  kurulmuştur. 1952’de Türkiye ve Yunanistan, 1954’te Almanya, 1982’de İspanya, 1999’da Polonya, Macaristan, Çek Cumhuriyeti, 2004’te Bulgaristan, Romanya, Slovenya, Slovakya, Estonya, Litvanya, Letonya ve 2009’da da Arnavutluk ve Hırvatistan’ın katılımlarıyla NATO günümüzde 28 üyeli bir uluslararası örgüte dönüşmüştür.

Uluslararası Ekonomi-Politik, uluslararası siyasi ilişkileri ekonomi perspektifinden inceleyen akademik bir disiplindir.

Kitlesel Karşılık Stratejisi, stratejik çalışmaların altın çağında ortaya çıkmış bir yaklaşımdır.

Üçüncü Dünya Güvenlik Okulu mensupları, genel olarak Stratejik Çalışmaları Batı (Amerikan) merkezli olduğu için eleştirip, konuyu gelişmişlik-güvenlik bağlantısına/ikilemine getirirler. Gelişmiş Batı ülkeleri için tehditler dışarıdan gelirken, gelişmekte olan Üçüncü Dünyanın güvenliği temelde iç tehditlerden etkilenir ve bunlar genellikle askeri karakterli değildir. Güvenliği gıda, sağlık ve ekonomik sorunlar çerçevesinde ele alan bu yaklaşımda, analizler devlet-merkezlidir.

Güvenlik gündeminin askeri sorunlar ve devlet-merkezlilik ötesinde tanımlanması çabaları ve Stratejik Çalışmalara alternatif anlayışların doğuşu/gelişimi ile paralel olarak literatürde 1980’lerde alanın adının “Güvenlik Çalışmaları” veya “Uluslararası Güvenlik Çalışmaları” olarak tanımlanması fikri benimsendi.

Soğuk Savaş döneminin ABD kaynaklı eserleri incelendiğinde Stratejik Çalışmalar yerine Ulusal Güvenlik Çalışmaları başlığının yaygın olarak kullanıldığı görülmektedir. Öte yandan, Ulusal Güvenlik Çalışmaları etiketi kimi yazarlarca herhangi bir devletin güvenlik politikasının tek taraf­lı analizini çağrıştırdığı için eleştirilmiş; genellikle İngiliz literatüründe benimsenen Stratejik Çalışmalar başlığının Soğuk Savaş döneminin güvenlik ilişkilerini daha doğru yansıtan bir ifade olduğu savunulmuştur.