Türk Spor Medyasının Tarihsel Süreçleri

Modern seyirci sporları, yetenekli profesyonel sporcu ya da sporcuların hareketlerini dikkatle izleyen ve izleme dışında yapılan spora katılmayan bir kitlenin var olmasına bağlıdır. Dolayısıyla modern seyirci sporları endüstrileşmenin ve kentleşmenin bir ürünü olarak ortaya çıkmıştır. 

Türkiye’de iletişim araçlarında spora ilişkin ilk haber, yazı ve fotoğraflar 1800’lerin sonlarında dergi ve gazetelerde görülmeye başlanmıştır. 

Bir toplumda spor medyasının gelişmesi, sporun ve spora olan ilginin gelişmesiyle yakından ilgilidir. Sporun, gazetelerde yer almaya başlaması ve spor basınının gelişmesi için, öncelikle sporun toplumda önem ve yaygınlık kazanması gerekir.

Abdülhamit kitle gösterilerine dönüşebileceği korkusuyla spor kulübü kurma girişimlerini bastırmıştır. Bu koşullar, Türk toplumunda sporun yaygınlaşmasını ve geniş kitlelere inmesini engellemiştir. 

1869’da ise Maarif Nezareti tarafından, beden eğitimi tüm ortaöğretim kurumlarında zorunlu hale getirilmiş, 1870’lerde futbol ve basketbol gibi takım sporlarına ilgi uyanmış, Galatasaray Lisesi ve Robert Koleji’nde karşılaşmalar, çayırlarda koşular düzenlenmeye başlanmış, zaman içinde spora olan ilgi giderek artmıştır. Türk basınında spor yazıları da 19. yüzyılın sonlarında görülmeye başlanmıştır.

Türk basınında ilk spor yazısı 14 Mart 1891’de, bir edebiyat ve fikir dergisi olan Servet-I Fünun’da yayınlandı. Ali Ferruh Bey’in Paris’ten yolladığı eskrim konusundaki yazı, çağdaş sporla ilgili ilk yazı oldu. 

Türk basınında sporla ilgili ilk fotoğraflar ise Avusturyalı Abdullah Kardeşler tarafından çekilmiş ve yine Servet-i Fünun’da yayınlanmıştır. Daha sonraları Ferit İbrahim ve ardından Burhan Felek de foto muhabirliği yapmaya başladılar.

İlk spor gazetesi Futbol adıyla 11 Ekim 1910’da Osmanlıca-Fransızca olarak yayınlanmıştır. Mustafa Ziya tarafından çıkarılan bu ilk spor gazetesi yedi sayı sonra ilgisizlik nedeniyle kalmışsa da II. Meşrutiyet’in sağlamış olduğu özgürlük havası içinde yeni yayınların çıkmasına ve yaygınlaşmasına öncülük etmiştir. 

Türk basınında bir futbol maçının ilk defa günlük bir gazetede yayımlanması 1911’de gerçekleşmiştir.

Cumhuriyetin ilk yılları, futbol takımları arasında günümüzde yaşanan rekabetin gazete sayfalarına ilk kez yansımasının görülmesi açısından da önemlidir. Ali Naci Bey (Karacan), Akşam’ın sütunlarında Genel Sekreteri olduğu Fenerbahçe Kulübünün savunmasını yaparken, Cumhuriyet’te Abidin Daver Bey, kurucularından ve ilk futbolcularından olduğu Galatasaray’ı tutuyordu. Günümüzde de devam eden Galatasaray-Fenerbahçe rekabetinin basındaki temellerinin 1920’li yıllarda atıldığı görülmektedir. 

Spor basınının ilk yıllarında haberlerde kullanılan dil Osmanlıcaya dayanıyordu. 1928 yılındaki Harf Devriminin ardından, 1929’da Talat Mithat Hemşeri, yeni harflerle, Ankara’da basılan Türk Spor Dergisi’ni yayınlamaya başladı.

1948 yılındaki Londra Olimpiyatları Türk spor basınının gelişmesinde önemli bir rol oynadı. Olimpiyatların etkisiyle günlük basında spor sayfası geleneği yerleşti. Sayfalarda, daha çarpıcı fotoğraflar ve çekici başlıklar kullanılmaya başlandı.

Gazeteler spor sayfalarında büyük oranda futbola yer vermektedirler. Spora ilişkin köşe yazılarının da neredeyse tamamı futbolla ilgilidir. 

1980 yılından itibaren gazetelerin spor sayfalarında kullanılan fotoğraf sayısı giderek artmıştır. Gazeteler, 1980’li yılların başlarında az sayıda ancak büyük boyutlarda fotoğraf kullanırken, zaman içinde daha küçük boyutlarda ama daha çok sayıda fotoğraf kullanmaya başlamışlardır.

Bir yandan, kendini Avrupa’ya kabul ettirme, Avrupalı olma çabası diğer yandan taklit edilen modelle farklılıkların yarattığı gerilimler ve taklit edilen modelin standartlarına ulaşmadaki yetersizliklerin beslediği eziklik duygusunun husumete dönüşmesi, spor karşılaşmalarının bir hesaplaşma arenası olarak algılanmasına yol açmaktadır. Sporda başarı, medyanın da kışkırtmasıyla ulusal prestij haline dönüştürülerek, siyasal bir zafer gibi yaşanırken, başarısızlık “hüsran, hüzün ve yas” anlamına gelmektedir. 

Türkiye’de radyo yayınları Mart 1927’de İstanbul’da başladı. Düzenli yayına ise İstanbul Radyosu’nda 6 Mayıs 1927’de geçildi. Ankara’da ise kesin tarihi bilinmemekle birlikte aynı yıl içinde radyo yayınına başlandı.

Radyo ilk on yıl içinde teknik ve örgütlenme yönünden gelişemediği gibi program personeli de oluşturamadı. Radyo vericileri güçsüz radyo alıcıları da az sayıda ve pahalı olduğu için kitlesel bir yaygınlık kazanamadı. 1936’da ülkede yalnızca 10 bin kadar alıcı vardı. 

Radyo spor yayıncılığı 1933’te İstanbul’daki Türkiye-İtalya güreş müsabakasının naklen verilmesiyle başladı. 1934’te de Fenerbahçe-Avusturya WAC takımı arasındaki maç telefon aracılığıyla naklen verildi.

1940’lı yılların sonlarında, gazete adına yurt dışındaki karşılaşmaları izlemeye giden spor yazarlarının, bu karşılaşmaları radyodan da anlattıkları bir dönem yaşandı. O dönemin tanınmış spor yazarlarından Adnan Akın da radyonun tanınan seslerinden biri oldu. Yine bu yıllarda Halit Kıvanç akıcı, sıcak anlatımıyla ve esprileriyle, radyo dinleyicisinin gözdesi oldu. 

1961 Anayasası radyo ve daha sonra televizyon yayınlarının artık tarafsız ve özerk bir kamu kuruluşu statüsünde yönetilmesini öngörüyordu. 1964’te Türkiye Radyo ve Televizyon Kurumu (TRT) kuruldu.

Anayasanın 1993’te değiştirilmesiyle özel radyo ve televizyon yayınları serbest bırakılınca çok sayıda özel radyo istasyonu yayına başladı. 

Sporla ilgili yayın yapan tematik radyoların yayınları 2000’li yıllarda başlamıştır. Türkiye’nin ilk spor radyosu olan Radyospor, 2005 yılında Saran Holding bünyesinde kuruldu. Radyonun yayın akışının tamamı futbol ağırlıklı spor programları ve canlı spor yayınları üzerinedir.

Televizyonda dünya futbol şampiyonaları 1950’li yıllarda canlı olarak nakledilmeye başlanmıştır. Siyah-beyaz olan bu ilk yayınlar, sınırlı sayıda ülke tarafından izleniyordu. Buna karşın yine de televizyon alıcılarının sayılarının hızla artmasında canlı yayınlanan futbol karşılaşmaları çok etkili olmuştur.

Türkiye’de ilk televizyon yayını 9 Temmuz 1952’de İstanbul Teknik Üniversitesi (İTÜ) tarafından yapılıp İstanbullulara az çok televizyon izlettirilmişti. TRT bünyesinde ilk televizyon deneme yayınları ise 31 Ocak 1968’de Ankara’da başladı. 

1971 Akdeniz Oyunlarıyla televizyonda ilk naklen yayın gerçekleştirildi ve bunu izleyen yıllarda yurt içi ve yurt dışı spor yayınları çok hızlı bir gelişme gösterdi.

1980 sonrası TRT’nin çok kanallı olması, renkli yayına geçmesi ve özel televizyon kuruluşlarının yayına başlamasıyla Türkiye’de sporun kitle iletişim araçlarıyla ilişkisinde niteliksel değişimler meydana geldi. Spor, kitle iletişim araçları sayesinde daha geniş kitlelere ulaşma olanağı buldu. Görsel kitle iletişim araçlarının yaygınlaşması, sporun seyirlik özelliğinin vurgulanmasına ve ön plana çıkmasına neden oldu.

Türkiye’de 1990 sonrası dönemde, özel televizyon kanallarının yayına başlamasıyla birlikte, önceleri basında ve TRT’de spor branşları arasında tutturulmaya çalışılan olimpik denge terkedilmiş ve futbol spor medyasını neredeyse tekeline almıştır.

TRT, 1980’li yılların ilk yarısında, 1. Lig takımlarıyla yaptığı naklen yayın anlaşmalarına göre kulüplere yayın hakkı parası ödüyordu. 1986’da 1. Ligdeki 19 takımın 17’si TRT ile naklen yayın anlaşması imzalarken, Galatasaray ve Altay Kulüpleri verilen teklifi az bularak naklen yayın anlaşması yapmaya yanaşmadılar. TRT ile bazı kulüpler arasındaki anlaşmazlık 1988 ve 1989 yıllarında da sürdü. 

Magic Box, Anayasa uyarınca özel televizyon kanallarının TRT tekelinde olduğu bir dönemde, yayınlarını önce Türkiye’den Almanya’ya geçiyor, oradan da uydu anten kanalı ile tekrar Türkiye’ye aktararak korsan yayın yapıyordu. Test yayınları yapan Magic Box, ilk naklen yayınını 4 Ağustos 1990’da Köln’de oynanan GS-FB maçı ile gerçekleştirdi.

1994’te şifreli kanal Cine 5’in devreye girmesiyle naklen yayın gelirleri daha da yükseldi. Ancak kulüpler yayın haklarını kendileri pazarlıyordu. Özellikle Anadolu takımı denen küçük kulüpler sadece büyük takımlarla kendi sahalarında yaptıkları maçlardan para alıyordu. Futbol Federasyonu’nun girişimi üzerine Cine 5, 1996’da üç yıllık bir teklif vererek Türkiye Ligi’nin sezonluk yayın haklarını satın aldı ve havuz sistemi başladı. 

Havuz sistemiyle, kulüpler arasında gelir dengesinin sağlanması ve rekabetin devam etmesi amaçlanmaktadır. 

Naklen yayın gelirlerinin paylaşım şekli, havuz sisteminin başladığı 1996’dan beri üç ölçüte göre belirlenmektedir. Bunlar, geçmiş dönemdeki şampiyonluklar, 1. ligde oynanan sezon sayısı ve ligdeki sıralamadır. 

Türkiye Futbol Federasyonu 2010 yılındaki naklen yayın ihalesinde yayın haklarının geçmişteki gibi tek paket halinde değil, farklı ürünler yaratılarak paket paket satılmasını kararlaştırdı.

1990’lı yıllardan itibaren geleneksel medyanın yanında internet yeni bir medya olarak gelişmeye başladı. İnternetin gelişmesi ve kullanımının yaygınlık kazanmasıyla 1995’te gazeteler internetten yayın yapmaya başladılar. 2000’li yıllarda internet gazeteciliği olarak adlandırılan gazetecilik türü geleneksel medyanın karşısında giderek güçlenmeye başladı. Spor da bu yeni gazetecilik türünde en fazla rağbet gören konulardan biri oldu.

İnternet gazeteciliği, internetin etkileşim, hipermetin, çoklu medya gibi özelliklerine dayandığı için geleneksel gazetecilik biçimlerinden ayrılır. İnternetin geleneksel medyaya göre bir başka üstünlüğü de hipermetin uygulamalarına olanak vermesidir. Hipermetinler sayesinde haberin ayrıntılarına, başka sitelerdeki haber, kaynak, istatistik gibi enformasyona ulaşılabilmektedir. 

Türk basınında, spor yazarlığını meslek haline getiren ilk kişi Çelebizade Said Bey (Said Çelebi) olmuştur.

Türk spor basınında profesyonel spor yazarları ise 1930’lu yılların sonlarında ortaya çıkmaya başlamıştır. Daha önceleri, gazetede diğer işlerle uğraşan kimseler hafta sonlarında da spor yazarlığı yapıyordu. Spor yazarlarının geri kalanları ise, dışarıda başka işleri olup da hafta sonlarında izledikleri maçları yazan kimselerden oluşuyordu. 

1948 Londra Olimpiyat Oyunları ve bu oyunlarda Türk güreşçilerinin kazandığı başarılar, spor yazarlığının gelişmesi açısından önemli olmuştur.

Türk spor basınında en sık karşılaşılan etik sorunlar şöyle özetlenebilir: Günümüz gazeteciliğinde uzmanlaşmanın bir yansıması olarak yaygın medyanın Galatasaray, Beşiktaş ve Fenerbahçe kulüplerini izleyen muhabirleri bulunmaktadır. Bir kulüp muhabiri, gazete için her gün haber üretmek zorundadır. Belli bir zaman kesitinde mutlaka haber üretme yönündeki bu baskı, muhabirlerin bazen yalan haberlere yönelmesine neden olmaktadır.

Spor yazarlarının kulüp taraftarlıklarını yazılarına yansıtmaları, bunun da ötesinde bazı yazarların üç büyük kulüpte kongre üyesi olarak ve yönetimde yer alarak, tarafsızlığını güçleştirecek ilişkilere girmesi nesnel ve yansız haber yapmalarını güçleştirmektedir.

Gazeteciliğin, spor endüstrisine meslek ilkelerine bağlı bir anlayışla eleştirel yaklaşması beklenirken medyanın bu endüstriyle bütünleşmesi, etik ilkelerin geri plana atılmasına neden olmaktadır.