Sporda Sosyo-Kültürel Boyutlar

Bu alanda çalışan birçok araştırmacıya göre spor sosyolojisi sosyolojinin bir alt dalıdır. Bu doğrultuda bakıldığında, spor sosyolojisinin sosyolojinin genel kavram ve kuramlarını spor alanına uyguladığını söyleyebiliriz. Spor tarihsel, kültürel ve toplumsal güçler bağlamına yerleştirilerek değerlendirilir. Bu bağlamda spor, sadece fiziksel performans olarak değil belirli bir toplumsal ve kültürel ortamda yaşayan bireylerin duygu ve düşünceleriyle deneyimledikleri bir toplumsal olgu olarak düşünülmektedir.

Spor sosyolojsi toplumsal ve kültürel hayatın bir parçası olarak sporu inceler. Toplumun bir üyesi olarak bireyin spora ve fiziksel aktiviteye katılımı toplumun sosyo-kültürel yapısının dışında gerçekleşen bir pratik değildir. Ayrıca sosyo-kültürel yapının bireylerin spora katılımını etkilemesiyle birlikte spora katılan bireylerin de sosyo-kültürel yapıyı etkileme gücü vardır. Spor sosyolojisinde ele alınan konular bu karşılıklı etkileşim süreci bağlamında değerlendirilmektedir.

Kültürlerin bir parçası olarak spora yüklenen anlam ve bu anlam doğrultusunda tercih edilen sporlar şekillenebilmektedir. Sporun anlamı farklı kültürlere ve tarihe göre değişebilmektedir. Örneğin, mücadele sporları olarak tanımlanan geleneksel sporlar olan karate ve judoya Uzak Doğu ve Asya ülkelerinde kültüre ve geleneğe bağlı anlamlar atfedilebilirken, Batı toplumlarında bu sporlar geleneksellikten uzak modern sporun dalları olarak görülebilmektedirler. Başka bir örnek: güreş ülkemizde milli bir spor /ata sporu olarak değerlendirilebilirken, başka ülkelerde sadece temas sporlarından biri olarak görülebilmektedir.

• Kültür, toplumsal yaşamın kaçınılmaz bir sonucudur.
• Kültür, toplumsallaşma sürecinde öğrenilir.
• Toplumsallaşma süreci ile kültürün sürekliliği sağlanır.
• Dil kültürün sürekliliğini sağlar.
• Kültür toplumlara ve zamana göre değişir.

Kültürleme ve kültürlenme kavramları kültürün üretilmesinde ve sürekliliğinin sağlanmasında önemlidir. Kültürleme kültürün toplum içindeki grupları ve bireyleri etkileme süreci olarak tanımlanırken, kültürlenme bireyin toplumun kültürünü öğrenmesi ve benimsemesi olarak tanımlanmaktadır.

Sporun sosyo-kültürel analizinin yapılmasında sıklıkla kullanılan temel kuramlar; işlevsel, çatışma, sembolik etkileşim, eleştirel ve feminist kuramlardır. Bu kuramlar farklı toplumlarda, kültürlerde ve tarihlerde spor ve toplumsal hayat arasındaki ilişkiyi ve bu ilişki çerçevesinde bireylerin spor deneyimlerini anlayabilmemize, farklı araştırma soruları sorabilmemize, bilgileri yorumlayabilmemize ve derinlemesine incelemeler yapabilmemize yardımcı olurlar.

Büyük oranda Karl Marx’ın düşüncelerine dayanan çatışma kuramına göre, toplum bir bütünlük gösteren organik bir yapıdan daha çok çatışan, birbiriyle zıt özellikler taşıyan toplumsal sınıflardan oluşan bir yapıdadır. Bu düşünceye göre toplum, toplumsal yapılardan ve bu yapılar arasındaki ilişkilerden oluşur. İki yapı vardır: alt yapı ve üst yapı. Üst yapı ekonomi yapıyı, yani üretim araçları ve bunların işletilmesini kapsar iken, alt yapı üretim ilişkilerini yani ideolojik boyutu kapsar. Bu iki yapıyı belirleyen toplumun ekonomik yapısı ve ekonomik gücüdür. Toplumda ekonomik gücün (üretim araçlarının kimin elinde olduğu ve nasıl kullanıldığı) ve olanakların kimin lehine ve aleyhine olduğu önemlidir. Toplumda üretim araçlarına sahip olan burjuva sınıf ile üretim araçlarından yoksun olan proletarya sınıfı vardır. Bu iki sınıf arasında çatışma kaçınılmazdır. Dolayısıyla toplumsal yapıda meydana gelecek her türlü değişme ve gelişme bu iki sınıf arasındaki çatışma sonucu ortaya çıkar. Başka bir ifadeyle toplumsal çatışma toplumların ilerlemesine toplumsal uyumdan daha çok katkıda bulunur.

Spor da toplumsal sınıflara bölünmüş toplum yapısının özelliklerini taşımaktadır. Aynı işlevsel kuramın ileri sürdüğü gibi spor toplumun bir yansımasıdır. Fakat bu kurama göre toplum sınıflar arası çatışmanın olduğu bir toplumdur. Sınıflar arasındaki tahakküm ilişkileri sporun toplumdaki konumunu, hangi toplumsal sınıfta nasıl bir amacı olduğunu belirler. Üst toplumsal sınıfların alt toplumsal sınıflar üzerindeki tahakkümü dikkate alındığında, spor toplumda ekonomik gücü elinde bulunduran üst toplumsal sınıflar tarafından yönetilmektedir. Başka bir ifadeyle spor iktidarda bulunan toplumsal sınıflara hizmet etmektedir. Bu kapsamda spor, toplumsal sınıflar arasındaki eşitsizliği yeniden üretmekte, gücü olanlara bir ayrıcalık tanımaktadır.

Sporun sosyo-kültürel analizinin yapılmasında faydalanılan temel disiplin sosyolojidir. Sporun sosyo-kültürel boyutlarını anlayabilmek için sosyolojinin kavramlarını, kuramlarını ve araştırma yöntemleriyle birlikte son yıllarda kültürel çalışmalar, medya çalışmaları ve toplumsal cinsiyet çalışmaları, sporun bu boyutta analizinin yapılabilmesinde sıklıkla başvurulan alanlar olmaktadır. Sporun sosyo-kültürel analizini yapan araştırmacıların temel hedefleri sporun var olduğu kültürleri ve toplumları; spor ortamındaki kültürü ve spordaki insanların ve grupların deneyimlerini anlamaktır. Spor sosyolojisinin sosyolojinin genel kavram ve kuramlarını spor alanına uyguladığını söyleyebiliriz. Spor sosyolojisi sporu tarihsel, kültürel ve toplumsal güçler bağlamına yerleştirerek değerlendirmektedir.

Sporun tanımı spor sosyolojisinde çalışanlar ve sporun sosyokültürel boyutlarını analiz eden araştırmacılar için temel bir problemdir. Sporun tanımı farklı bilimsel disiplinlere göre değişmekle birlikte, spor sosyolojisinde farklı kuramsal yaklaşımlara ve farklı toplumsal kültürlere göre de değişebilir. Spor tarihsel ve mekansal bir noktaya bağlı olmadan dünya üzerinde yer alan hemen her toplumda yaygın olarak var olan önemli bir toplumsal olaydır.

Sporda toplumsal cinsiyet çalışmalarının büyük bir çoğunluğu, özellikle eleştirel kuramlardan biri olarak kabul edilen feminist kuramlar doğrultusunda gerçekleştirilen çalışmalardır. Toplumsal cinsiyet çalışmalarında, kadın ve erkeğin spor alanında yaşadıkları deneyimlerin farklı olduğu, kadın sporcuların başarılarının erkek sporcuların başarılarından daha az değerli görüldüğü, kadın ve erkeklerin her spor dalında özgür ve eşit bir biçimde katılamadıklarının eleştirisi yapılmaktadır.

Çalışmaları, eleştirel toplumsal kuramın içerisinde değerlendirilen Pierre Bourdieu’nun sosyolojik yaklaşımının merkezinde, toplumsal hayatın bir insan pratiği olarak görülmesi gerektiği ve insan eylemi ile toplumsal yapı arasında dinamik ve diyalektik bir ilişki olduğu yer almaktadır. Bourdieu’nun kuramı, “ nesnel yapılar ve bu yapıların gerçekleştiği ve onları yeniden üretmeye eğilimli olan öznel konumlar arasındaki diyalektik ilişki bütünlüğü” olarak anlaşılmalıdır.

Pierre Bourdieu de Karl Marks gibi toplumsal hayattaki eşitsizlikleri, toplumsal sınıf çatışmalarını ve toplumsal hayatı düzenleyen tahakküm ilişkilerini ele almaktadır. Fakat Karl Marks’dan farklı olarak, Bourdieu toplumsal hayatta ekonomik ilişkilere dayanan tek bir iktidar biçiminin olmadığını ileri sürmektedir. Her türlü iktidar biçimini sermaye olarak adlandıran Bourdieu’ye göre çeşitli sermaye biçimleri vardır: toplumsal sermaye, kültürel sermaye, sembolik sermaye.

Pierre Bourdieu’nun yaklaşımı doğrultusunda spor alanı, değerli olan bedensel sermayenin ekonomik sermayeye dönüştürülmek için oyuncuların mücadele ettikleri bir toplumsal alandır. Bourdieu beden sermayesini toplumsal sınıfların spor beğenilerinin ve spora katılımlarının farklılaşması bağlamında tartışmaktadır.

Kültür, özellikle antropologlar tarafından çok uzun yıllardır incelenen ve çok fazla tanımı
yapılan bir kavramdır. Genel olarak kültür, toplum yaşamında insanların bireysel ya da grup olarak yarattıkları/benimsedikleri yaşam tarzı olarak tanımlanmaktadır. Kültür bizlerin sanat, giyim, zihinsel faaliyet, yeme-içme tercihlerimize ve beğenilerimize göndermede bulunur. Bir toplumun kültürü dediğimizde ise toplumda yaşayan bireylerin toplumsal ve tarihsel süreçte geliştirdikleri inanç, değer, bilgi, alışkanlıklar ve beklentiler aklımıza gelmektedir.

1960’ların sonu ve 1970’lerin başında Kuzey Amerika’da spor sosyolojisinin erken gelişim döneminde işlevsel kuramın etkisi görülmektedir. İşlevsel kuram, erken spor sosyologlarının sporu bir toplumsal kurum olarak analiz edebilmelerine yardımcı olmuştur. İşlevsel kurama göre spor da diğer toplumsal kurumlar (eğitim, hukuk, din vb.) gibi toplumsal hayatın devamının sağlanmasına hizmet eden önemli toplumsal kurumlardan birisidir. Spor insanların, toplumsal grupların ve toplumların yaşamına olumlu katkılarda bulunmaktadır. Bu nedenle spor başlı başına toplumun yararına işleyen bir kurumdur. Sporun toplumun sürekliliğinin sağlanmasında önemli işlevlerinden birisi bir toplumsallaşma ajanı olarak hizmet etmesidir. Spor, farklı bireylere ve farklı toplumsal gruplara kültürel değerlerin öğretildiği, birlik ve bütünlük düşüncelerinin/duygularının kazandırıldığı bir toplumsallaşma ajanıdır. Örneğin, büyük kitlelerin seyirci olarak katıldığı profesyonel ya da amatör futbol takımlarının yaptıkları maçlar toplumda norm olarak kabul edilen ortak değerlerin öğrenildiği, bireyler ve gruplar arasındaki toplumsal bağların ve iletişimin kuvvetlendirildiği ortamlardır. Bu nedenle, işlevsel yaklaşıma göre çocukların ve gençlerin gerek sporcu olarak gerek seyirci olarak spora katılımı desteklenmelidir. Bir toplumsal kurum olarak sporun toplumdaki rolünü anlamak isteyen bir spor sosyoloğu, işlevsel kuramı kullanarak toplum içindeki her bir parçanın sistemin genel ilerlemesine ya da çalışmasına nasıl katkıda bulunduğu üzerinde yoğunlaşmaktadır. Örneğin Türk toplumunu çalışan bir spor sosyoloğu, sporun ekonomi, din ve eğitim ile olan ilişkisiyle ilgilenir ve bir bütün olarak toplumun devamının sağlanmasına nasıl katkıda bulunduğunu araştırır.

İşlevsel kurama yönelik en önemli eleştiri, kuramın toplumsal değişimi hesaba katmamasıdır. Toplumsal sistemdeki uyumu ve dengeyi çok fazla vurgulayarak toplumsal çatışmaların varlığını önemsemediği eleştirileri bulunmaktadır. Bu eleştiriyle ilişkili olarak işlevsel kurama yöneltilen bir diğer eleştiri kuramın bütün insanları aynı özelliklere sahip olarak görmesi ve bireysel farklılıkları önemsememesidir. Bütün bireyler için eşit katılım ve olumlu kazanımlar söz konusu olmayabilir. Örneğin, kadınların ve erkeklerin spora katılım amaçları ve beklentileri farklıdır. Bu farklılıkları görmezden gelerek bütünlüklü bir toplumsal uyum anlayışıyla hareket etmek bazı kadınların ve bazı erkeklerin spora katılımda olumsuz deneyimlerinin olduğunu görmemizi engelleyebilir.

Bu kuram birey ve çevre etkileşimini vurgulamaktadır. Bu kurama göre toplum, insanları, davranışları ve insanlar arası ilişkileri etkilediği gibi insanlar da toplumu etkiler. Dolayısıyla birey ve toplum birbirinden ayrılmaz bir karşılıklı ilişki içerisindedirler. İnsanlar birbirleriyle iletişimlerini çeşitli semboller aracılılığıyla gerçekleştirirler. En önemli semboller dil ve jestlerdir. İnsanların yaşadıkları toplumsal çevre ile karşılıklı ilişkisi kullandığı sembolleri ve yaşanılanlara verdiği anlamları belirler. İnsanlar içine girdikleri toplumsal etkileşim sürecinde toplumu farklı anlamlandırabilir ve kendilerini farklı tanımlayabilirler; yani kimliklerini yapılandırırlar. Ayrıca insanların karar vermelerinde ve harekete geçmelerinde bu toplumsal etkileşim ve bu etkileşim sonucu yaptıkları anlamlandırmalar belirleyicidir. Dolayısıyla, insan toplumsal yaşamda edilgen bir tutum sergilemez, aksine etkin bir tutuma sahiptir.

Sembolik etkileşim kuramına göre insanların spora katılımları, diğer insanlarla kurdukları toplumsal ilişkiler bağlamında ele alınmalıdır. Bu kurama göre spor, toplumsal etkileşimle yaratılan bir kültür formudur. İşlevsel ve çatışma kuramlarından farklı olarak spor toplumun bir yansıması olarak kabul edilmez. Spor, toplumun yansımasından çok daha fazladır, spor kendi içinde kültür üreten bir toplumsal alandır.

Sembolik etkileşim kuramcıları, sporda kültürün nasıl üretildiğini araştırırken kimlik, anlam, toplumsal gruplar arası ilişkiler ve alt kültürler üzerine odaklanmışlardır. Sembolik etkileşimin birey vurgusu doğrultusunda spor ortamında yer alan bireylerin öznel deneyimleri söz konusudur. Başka bir ifadeyle spor ortamında yaşanılanların anlamı bireyler için farklılaşabilmektedir.

Sembolik etkileşim kuramına yönelik eleştirilerden birisi iktidar ilişkilerinin ihmal edildiği konusundadır. Etkileşim kuramcıları sporu incelerken bireysel etkileşimler ve anlamlandırmaların ötesinde iktidar ilişkilerini yeterince dikkate alınmamaktadır. İkinci eleştiriye göre anlamlandırmaların, etkileşimlerin ve kimlik yapılanmasının spor kurumlarıyla ilişkisi konusunda çok net açıklamalar sunmamaktadır.

Son yıllarda, sporun sosyo-kültürel analizinin yapıldığı araştırmalarda sıklıkla kullanılan kuramlardan bazıları eleştirel kuramlar kapsamında değerlendirilmektedir. Eleştirel kurama göre toplumsal yapıda her zaman uyum olmadığı gibi her zaman bir çatışma da söz konusu değildir. Bireyler ve toplumsal gruplar arasında iktidar ilişkilerinin belirlediği çeşitli mücadelelerin gerçekleştiği müzakereler gerçekleşmektedir. Başka bir ifadeyle toplum, farklılıklarla tanımlanan bireyler ve toplumsal gruplar arasında müzakerelerin yaşandığı bir yapıdadır.

Eleştirel kurama yönelik iki temel eleştiri bulunmaktadır. Eleştirel kurama göre toplumsal sorunların açıklanmasında ve çözülmesinde tek bir yol yoktur. Bu görüş spor alanının analizinde, sporun bir değişim için alan olabilmesi konusunda belirsizlikler yaratmaktadır. Bir diğer eleştiri marjinal gruplara yönelik varsayımlar ile ilgilidir. Sporun eleştirisi yapılırken çoğunlukla egemen değerlerin dışında kalan, marjinalleştirilmiş gruplar üzerinde yapılan araştırmalardan yola çıkılmaktadır. Fakat bu gruplar her zaman toplumsal eşitlik ve adalet ile ilgili değerlere sahip olmayabilirler.

Feminist kuramcılara göre toplumsal hayat toplumsal cinsiyet ilişkilerine göre yapılandırılmıştır. Dolayısıyla toplumsal hayatı anlamak toplumsal cinsiyet ilişkilerini anlamayı gerektirir. Toplumu yapılandıran toplumsal cinsiyet ilişkilerinde kadın ve erkek arasında eşitlik söz konusu olmamakla birlikte, toplumsal yapı erkeği kadına göre daha ayrıcalıklı kılan bir yapıdır. Feminist kuramcılar bu eşitsiz, erkeği kadına göre daha ayrıcalıklı yapan toplumsal yapıyı anlayarak kadının toplumsal konumunun iyileştirilmesi ve nihai olarak toplumsal cinsiyet eşitliğinin sağlandığı bir toplumun oluşturulması için politikalar üretmektedir. Temel vurgu ve temel hedef benzer olmakla birlikte özellikle politikaların üretilmesinde farklılaşan çeşitli feminizmler vardır: Liberal feminizm, radikal feminizm, sosyalist feminizm, kültürel feminizm vb.

Toplumsal ilişkilerin, toplumsal olayların meydana geldiği, toplumsal grupların yer aldığı, nüfus ile yerleşim tarzının şekillendirdiği, toplumun şekil ve çerçevesi ile ilgili dış görünüşe sahip olan bir toplumsal varlıktır. Toplumsal yapı, kültürel ve fiziki yapı olmak üzere ikiye ayrılmaktadır. Kültürel yapı toplum içerisinde yer alan toplumsal ilişkileri, toplumsal grupları, bireylerin toplumsal konumlarını ve toplumsal rollerini kapsamaktadır. Fiziki yapı toplumun içerisinde bulunduğu coğrafi mekan ve nüfusun yerleşim tarzıdır. Kültürel yapı ve fiziki yapı toplumdan topluma değişir.

Bireylerin veya toplumsal grupların içinde yaşadıkları toplum tarafından kendilerine yüklenen mevkidir. Örneğin, sporculuk, antrenörlük ve bir spor kurumunda yöneticilik birer toplumsal konumdur. Bireyler aynı zamanda farklı toplumsal konumlara sahip olabilirler. Örneğin bir kadın aynı zamanda anne ve profesyonel sporcu olabilir.