SÖZLÜ VE SÖZSÜZ İLETİŞİM - Deneme Sınavı - 22

Sözlü iletişim, ses ve dil ile oluşan söylemler, kavramlar, anlamlar ve mesajlar bütünü olarak insanın çevresini oluşturan tüm ögelerle iletişimini düzenlemede etkin bir rol oynamaktadır. Bireyin sözel olarak kendini ifade biçimlerini konu edinen sözlü iletişim alanı, zamanla bireyin diğer bireylerle, dili kullanarak edindiği konuşma ve dinleme eylemlerini kendi alanı içerisine katarak daha da önem kazanmıştır. Montaigne’nin de anlatmaya çalıştığı aslında tam olarak budur. Sözlü iletişim, insanların birbirine ve çevrelerine sözel yollarla nasıl, neden, nerede ve hangi şekilde bağlandığı sorularına cevap bulmaya çalışmaktadır. Açıklamada da görüldüğü gibi sorunun doğru cevabı “a” seçeneğinde yer alan “Nasıl, neden, nerede ve hangi şekilde bağlandığıdır.”

Langue ve parole kavramlarını sosyal bağlam içerisinde inceleyen psiko-dilbilimci Noam Chomsky ise dili, sözlü iletişimin ögesi olarak kullanarak iki biçimde incelemiştir. Dilbilgisi ve uygun kurallar çerçevesinde konuşulan dile yetkin (competence) dil, dilin soysal bağlamda iletişim ögesi olarak kullanımını da performans (performance) dili şeklinde nitelendirmektedir. Dilin sosyal yapı içerisinde uygun bir iletişim aracı olarak kullanılması, o dilin performans kullanımıyla ilgiliyken; yetkin kullanım, kişinin, dili uygun yapısıyla beraber sosyal bir durum içerisine yerleştirmesi durumudur. Açıklamada da görüldüğü gibi sorunun doğru cevabı “d” seçeneğinde yer alan “Performans dilidir.”

Doğru cevap “c” seçeneğinde yer alan “Soyutlamadır.” Çünkü Sözlü iletişimde dili limitli ortamından çıkarıp limitsizleştiren soyutlama eylemidir. Soyutlama belli bir bütün içerisinden belirlenmiş bir detayı seçip geri kalanı bırakma süreci olarak adlandırılabilir ve sözlü iletişim içerisinde bireyin aslında dili kullanırken dilin bütününe uyguladığı işlem de bu soyutlamadan oluşur. Dilin soyutlama olmadan kullanımı olanaksız olduğu gibi, karşımızdakiyle olan sözlü iletişimimizde hem konuşan hem de dinleyen olarak, bizim duyduklarımızı ve söylediklerimizi belli düşünsel kategoriler oluşturarak anlamlandırmamızı sağlar. Bu durum, sözlü iletişimin karmaşıklaşmasını önlerken, daha anlaşılır ve sağlıklı bir sözel iletişime ortam hazırlar.

Doğru cevap “e” seçeneğinde yer alan “Sözlü iletişimin dinamik olmasıdır.” Çünkü günümüzde birçok disiplin tarafından incelenen sözlü iletişimin, her disiplin içerisinde incelenmesini zor kılan durum, sözlü iletişimin durağan olmamasıdır. Yani sözlü iletişimin dinamik olmasıdır. Sözlü iletişim ve beslendiği kültür sürekli akar ve değişir, kendisi değişirken hem bireyin kültürünü etkiler hem de ondan etkilenir. Bu nedenle de düşünce yapısını zaman içerisinde değiştirecek güce sahiptir. Buna ek olarak, sözlü iletişim ve oluşturduğu kültürün incelenmesinde engel olan etkenlerden bir diğeri de, sözlü kültürün yazı gibi fiziksel bir kanıtı ve zemini olmamasıdır.

Bilinç, insanın sosyal olarak bulunduğu karşılıklı ilişkilerden kendi özeline kadar tüm hayatı boyunca geliştirdiği ve bilgileri toplayıp, kendi içerisinde değerlendirip daha sonra da hayatının her alanında kullandığı bir düşünceler ve birikimler topluluğudur. Bu nedenle, bireyin kurduğu her iletişim biçimi muhakkak bilincin süzgecinden geçer. Kişinin aldığı ve gönderdiği her mesaj ilk önce bilincin yönlendirmeleriyle şekillenir. Bilinç, göndereceği sözlü mesaja niyeti ve amacı olan bir mesaj yükler. Bunun karşılığında alıcı olan birey de amaçlandırılmış mesajı yine bilincin süzgeciyle anlamlandırmaya çalışır. Özellikle sözlü iletişimde anlam ve niyet kavramları bilincin algılayışıyla son şekillerini alırlar. Niyet ve anlamın bilinç yoluyla şekillenmesi de hem bilişsel yolla hem de kavrayışsal yolla oluşmaktadır. Bilincin iletişim sırasında kullandığı bilişsel yol hafızadan, seçimlerden, duyu organları yoluyla oluşmuş olan deneyimlerden oluşurken, kavrayışsal kısım ise bilişsel yolla elde edilen tüm verilerin mantık çerçevesi içerisinde düzene sokulup kullanılmasını sağlamaktadır.

Doğru cevap “d” seçeneğidir. "d" seçeneğindeki ifade doğru değil, yanlış bir ifadedir. Çünkü ifadede "Niyet ve anlamın bilinç yoluyla şekillenmesi  sadece kavrayışsal yolla oluşmaktadır." denilmektedir. İfadenin doğrusu ise "Niyet ve anlamın bilinç yoluyla şekillenmesi hem bilişsel yolla hem de kavrayışsal yolla oluşmaktadır." olacaktır. Bu nedenle ifade bilincin özellikleriyle ilgi doğru bir ifade değildir, yanlış bir ifadedir.

Doğru cevap “b” seçeneğinde yer alan “Dönüşlülüktür.” Çünkü Sosyal yapı ile sözlü iletişim arasında iki taraflı bir ilişki vardır. Bu ilişkinin dilbilim içerisindeki terim karşılığı ise dönüşlülük (reflexivity)’tür. Sözlü iletişimin temel öğesi olan dil kullanıldığı dönem ve jenerasyon içerisinde dönüşlülük gösterir. Her genç jenerasyon kendi içerisinde belirli kalıplara uydurarak dili sözlü iletişim için şekillendirmektedir. Bununla birlikte bir sonraki jenerasyon da bir önceki jenerasyonun dönüştürdüğü dili ve onun yarattığı sözlü iletişim şeklini dönüştürerek etkilemektedir. Ayrıca oluşan bu jenerasyona özgü iletişim şekli, kişileri sosyal yapı içerisinde sınıflandırmaktadır. Kişinin kullandığı dönüşmüş dil şekline göre hangi kültürel ve sosyal gruba ait olduğu ve hangi jenerasyon içerisinde bulunduğu da ortaya çıkmaktadır.

Sorunun doğru cevabı “a” seçeneğinde yer alan “Stildir.” Çünkü Stil, iletişim kurma biçiminin yanında, kişinin karakteristik özelliklerini de belirleyen anlam ögeleri bütünüdür. Kişinin, utangaç, açık sözlü, konuşkan ve benzeri gibi karakter özellikleri, kişinin sosyal ortam içerisinde seçtiği stili doğrultusunda belirlenebilmektedir. Bununla beraber, bazı kişiler bu stil değiştirme sırasında belirli problemler de yaşarlar. Bu duruma verilebilecek en açık örnek, yakın çevresiyle çok kolay iletişim kuran birinin, bir topluluk önünde konuşma zorluğu çekmesi olabilir. Bu birey, yakın çevresi ve topluluk önündeki sosyal ortamı arasında stil değişimini gerçekleştirememektedir. Buna rağmen deneyimler doğrultusunda bu kişinin zamanla topluluk önünde konuşma korkusunu yenmesi, aynı zamanda bu kişinin stil değiştirmeyi de öğrenmiş olduğu anlamına gelmektedir. Bu durum aslında birçok birey için alıştığından farklı ortamlarda bulunması durumunda geçerli olabilir. Bireyin yeni girdiği sosyal ortamda rahat ve doğru bir şekilde sözlü iletişim kurmaya alışması için belirli bir zamana ihtiyacı vardır.

 

Yazı sonrası sözlü kültür alanında geliştirilen en önemli kuramlardan biri sözeylem (söylem) kuramıdır. J. L. Austin, John R. Searle ve H. P. Grice gibi bir araştırmacılar bu kuramla uğraşmışlar ve sonraki dönemde Mary Louise Pratt ise bu kuramı farklı alanlara uygulamıştır.

Söylem kuramı, sözlü iletişimin temel hareketi olan konuşmada üç ayrı eylem türü saptar:

 

İletişimin temel olarak en belirgin amacı bilgiyi almak ve bilgiyi yaymaktır. İnsan en sade ve kolay biçimde, sözel olarak bilgiyi verir ve alır. Günlük konuşmaların başlangıcının altında yatan neden bile bilgi alma ve verme istediğidir. Gün içerisinde ilk defa gördüğümüz bir tanıdığımıza sorduğumuz “Nasılsınız?”, “Ne yapıyorsunuz?” gibi sorular ve karşılığında bize sorulan benzer sorulara verdiğimiz cevaplar sözel bir bilgi alışverişi biçimidir. Örneğin, öğrenci ya da öğretmen olarak girdiğimiz derslerde amaç, öğrenmek istediğimiz akademik bilgiyi sözel iletişimi kullanarak almaktır. Sözel iletişim olarak bahsettiğimiz süreçler bütünü, genel olarak sözel bilginin hızlı bir şekilde paylaşımı için kullanılmaktadır. Açıklamada da görüldüğü gibi sorunun doğru cevabı “d” seçeneğinde yer alan “Bilgi paylaşımıdır.”

 

Ünlü dilbilimci Ferdinand de Saussure (1857 – 1913), dili langue ve parole olarak iki form içerisinde incelemiştir. İlk önce Fransızca da kullanılan bu iki kavram, zaman içerisinde tüm diller ve onların iletişimi içerisinde kullanımına uygulanabilir hale gelmiştir. Langue kavramı daha çok dilin teknik ve dilbilgisi yönlerini içerirken, herkesin biçimsel olarak dilin aynı sözel kullanımıyla ilgilidir. Parole ise insanlar tarafından dilin sosyal hayatta ve sözel iletişimde kullanılması amacıyla yaratılmış kurallarını içerir.

Dilbilgisi ve uygun kurallar çerçevesinde konuşulan dile yetkin (competence) dil ve dilin soysal bağlamda iletişim ögesi olarak kullanımına da performans (performance) dili şeklinde nitelendirmektedir.

Birçok farklı anlamı bulunan dil, doğrudan dilin iletişim kurma işleviyle ilgilenen uzmanlarca da çok çeşitli tanımlarla ortaya konmuştur.

Vendrys, “Dil, insanın gereksinimlerine göre kurduğu ve geliştirdiği toplumsal bir kurumdur” demektedir. Ayrıca Vendrys’e göre “İnsanlığa hemen hemen sonsuz bir ilerlemenin yollarını açan dil, sözlü dildir”.

İşlevsel Genel Dilbilim’in kurucusu sayılan Martinet ise dili, “İnsanın kendi bilgi ve deneylerini bir anlamsal kapsamı ve ses karşılığı olan birlikler, ‘moneme’lerle, her toplumda bir başka biçimde açıkladığı bir bildirişme aracı” olarak görmektedir.

Dilbilimin önemli isimlerinden Edward Sapir, “Dil istemli olarak üretilen bir simgeler düzeni aracılığıyla düşünce, duygu ve isteklerin bildirişiminde kullanılan, içgüdüsel olmayan, yalnızca insana özgü bir yöntemdir.”  der.

Çağdaş dilbilimin kurucusu Saussure’e göre, “Dil, kendi başına bir bütündür, bir sınıflandırma ilkesidir”. Açıklamada da görüldüğü gibi sorunun doğru cevabı “c” seçeneğidir. Çünkü sadece “c” seçeneğinde Saussure’e göre dil tanımı yer almaktadır.

Sorunun doğru cevabı “d” seçeneğidir. Çünkü Wilhelm von Humboldt dili, kültür bağlantısı içinde ele alan ilk düşünürdür. Ona göre dil, bir ulusun kültür düzeyini gösteren en iyi araçtır. Ancak kendi diline dayanan, kendi dilinde ilerlemeler yapan bir ulus gerçek bir kültürün de yaratıcısı olabilir. Dil, insanın gelişmesinin her basamağı ile birlikte değişip gelişen bir tarihsel süreçtir.

Sorunun doğru cevabı “a” seçeneğinde yer alan “Ferdinand de Saussure’dür. “ Çünkü çağcıl dilbilimin, 20. yüzyılın ilk yarısında İsviçreli dilbilimci Ferdinand de Saussure’ün (1857-1913) çalışmalarıyla başladığı kabul edilir. Cenevre Üniversitesi’nde 1906-1911 yılları arasında Saussure’ün verdiği genel dilbilim dersleri, ölümünden sonra öğrencilerinin ders notlarından derlenerek, Genel Dilbilim Dersleri (cours de linguistique générale) adıyla yayımlanmıştır. Bu çalışma, dilbilimin temel taşlarındandır. Saussure’e göre dil, bir dizgedir.

Sorunun doğru cevabı “d” seçeneğidir. Çünkü sözcüklerle temsil ettikleri arasındaki ilişkiyi inceleyen çalışma alanı “Anlambilim / Semantics’tir.” Eski çağlarda dil incelemeleri diğer bilimlerin bir yan dalı olarak görülürken, 20. yüzyılda dilbilim, dilin doğrudan kendisini araştırma konusu yapan bağımsız bir bilim dalı olmuştur. Çağdaş dilbilimin getirdiği en büyük yenilik, inceleme konusunun ve alanının belirlenmesidir. Yanı sıra felsefe, etnoloji, sosyoloji, coğrafya, fizik, fizyoloji, nöroloji, iletişim gibi pek çok disiplinle işbirliği içindedir. Kurulan işbirliği, yeni alt başlıkların açılmasına neden olmuştur. “Anlambilim / Semantics” de bunlardan biridir.

Bitişimli ya da Bağlantılı Diller yapı grubunda sözcük kökleri bir ya da birden çok hecelidir ve kök genellikle sözcük başındadır. Kökler değişime uğramaz. Sözcük türetme ve çekim, eklerle yapılır. İç ek yoktur. Hint-Avrupa dillerinde olduğu gibi sözcüklerde cinsiyet (dişil  eril) farkı yoktur. Türkçe de “Bitişimli ya da Bağlantılı Diller” yapı grubunda, sondan eklemeli bir dildir. Açıklamada da görüldüğü gibi sorunun doğru cevabı “b” seçeneğinde yer alan “Bitişimli ya da Bağlantılı Diller” yapı grubudur. Ural Altay dilleri bu gruptandır. Eklemeli diller “önden eklemeli diller” (Macarca, Fince…) ve “sondan eklemeli diller” (Türkçe, Moğolca, Japonca, Korece, Mançu ve Tunguzca) olmak üzere iki gruba ayrılır.

Binlerce dünya dilinin ortak atalarının izini sürerek, ardıllarıyla aralarında bağlantılarla örülmüş bir sınıflandırma tablosu oluşturmanın sonucunda dil aileleri meydana gelmiştir. Tarihsel bakımdan başlıca dil aileleri şu adlarla anılmaktadır: Ural-Altay, Hint-Avrupa, Hami-Sami (Afrika-Asya), Dravid (üç Afrika), Çin-Tibet, Avustrik, Hint-Pasifik, Eskimo-Aleut, Paleo-Sibirya dil aileleri.

Dil ailelerinin sayısına ilişkin saptamalar çeşitlidir. Türkçe, tarihsel bakımından Ural Altay dil ailesinin Altay kolundandır. Tarihsel ölçütlerin yanı sıra diller, yapı bakımından da incelenmektedir. Ayrışkan ya da Çözümleyici Diller yapı grubu, söz yapılarının, cümledeki konumlarına göre anlam kazandığı çekimsiz dillerdir. En tipik örneği Çince’dir. Açıklamada da görüldüğü gibi sorunun doğru cevabı “c” seçeneğinde yer alan “Ayrışkan ya da Çözümleyici Diller” yapı grubudur.

Bölge, toplumsal çevre, dilin tarihsel gelişme süreci, dil ilişkileri, etnik köken, meslek, öğrenim düzeyi, gelir durumu, inanç vb. etkenler, dil türlerinin ortaya çıkma nedenlerindendir. Dil türleri konusunda dikkat edilmesi gereken bir nokta da ana dil ve ana dili terimleriyle ilgilidir: Türk Dil Kurumu’na göre ana dil, “Kendisinden başka diller veya lehçeler türemiş olan dil”; ana dili ise, “Çocuğun ailesinden ve içinde yaşadığı topluluktan edindiği dildir.” Açıklamada da görüldüğü gibi sorunun doğru cevabı “e” seçeneğinde yer alan “Kendisinden başka diller veya lehçeler türemiş olan dildir.” Türk Dil Kurumu’na göre “ana dil” tanımı sadece bu seçenekte doğru olarak yer almaktadır.

20. Yüzyıldan beri İngilizce, tüm anakaralara yayılan yani, uluslararası nitelik kazanmış diller arasında birinci sıradadır. Uluslararası diller arasında ikinci sırayı Fransızca almaktadır. Bu iki dilden başka dört dil; İspanyolca, Portekizce, Arapça ve Hollandaca anakaralar arası yayılıma sahiptir. Başka beş dil ise Almanca, Rusça, Farsça, Endonezya dili ve Svahili de birbirine yakın birçok devlete yayılmıştır. Açıklamada da görüldüğü gibi sorunun doğru cevabı “a” seçeneğinde yer alan “Fransızca’dır.” Uluslararası nitelik kazanmış diller arasında ikinci sırada Fransızca yer almaktadır.

Lev Semenovich Vygotsky, düşünce ve dil teorisini kurarken çocukların gelişimini incelemiş ve öne sürdüğü görüşler, aynı konuda çalışmaları olan Piaget’nin görüşleriyle karşılaştırılmıştır. Vygotsky, Piaget’nin aksine, önce dıştan iletişimin kurulduğunu; ardından içinden konuşmanın geliştirildiğini savunur. Düşüncenin ve konuşmanın gelişmesi bireyselden toplumsala doğru değil, toplumsaldan bireysele doğru olur. Vygotsky’nin araştırması sonucunda vardığı sonuçlar şunlardır:

- Düşünce ve konuşma, özoluşum bakımından farklı köklere sahiptir.

- Çocukta konuşmanın gelişmesinde anlık öncesi bir aşamanın; düşüncenin gelişmesinde ise dil öncesi bir aşamanın varlığını kesinlikle saptayabiliriz.

- Bu ikisi, belirli bir ana kadar birbirlerinden bağımsız biçimde farklı doğrultular izler.

- Belirli bir noktada bu doğrultular kesişir ve bunun üzerine düşünce sözlü, konuşma da ussal hale gelir.

Doğru cevap “c” seçeneğinde yer alan “İnsanlığa hemen hemen sonsuz bir ilerlemenin yollarını açan dil, sözlü dildir.” ifadesidir. Çünkü bu ifade Lev Semenovich Vygotsky’nin araştırması sonucunda vardığı sonuçlardan biri değildir. Doğrudan dilin iletişim kurma işleviyle ilgilenen uzmanlardan Vendrys’e ait bir düşüncedir.