SOSYOLOJİDE YAKIN DÖNEM GELİŞMELER

Meşruiyet Krizi

Habermas bu çalışmasında amaçsal-rasyonel eylem ve iletişimsel eylem şeklinde yeniden formüle ettiği eylem tipolojisini başlama noktası olarak almıştır.

Habermas’ın çalışmalarında merkezî bir öneme sahip olan iletişimsel eylemler yaşantı dünyası diye tanımladığı sosyokültürel bir toplumsal yaşam alanında gerçekleşir.

Sistemin yapısal mekanizmaları güçlendikçe özellikle güç ve para temelinde işleyen siyasal ve ekonomik sistemlerin yaşantı-dünyası üzerindeki güç ve denetimi giderek artar ve nihayetinde yaşantı-dünyasını kontrol etmeye başlarlar. Habermas, sistemin yaşantı dünyasına müdahalesini ve denetimini de yaşantı-dünyasının kolonileşmesi olarak kavrar.

Habermas, içinde Marx, Durkeim, Weber, Mead, Parsons, Schutz gibi çok sayıda sosyal kuramcının içerildiği oldukça kapsamlı bir eleştirel teori geliştirmeye çalışır. Bu proje, eleştirel niteliği açısından Frankfurt Okulu geleneğini sürdürmekle birlikte bu okulun çalışmalarının basit bir devamı niteliğinde değildir. Aksine bu proje eleştirel teoriyi sosyoloji teorilerinin belli başlı kurucularının çalışmaları ekseninde yeniden inşa etme yönünde bir amaca sahiptir. Bu bakımdan da Habermas’ın teorik projesi önemli ölçüde klasik düşünürlerin çalışmalarının eleştirel bir okuması üzerine kuruludur.

Slattery, Habermas’ın bugüne kadar yapmış olduğu çalışmalarının ana temasının kısaca aşağıdaki gibi özetlenebileceğini vurgular:

a. Pozitivizmin eleştirisi ile bilim ve teknolojinin araçsal kullanımının eleştirisi

b. Eleştirel teorinin yeniden inşası ve güncelleştirilmesi

c. Marksizmin yeniden inşası

d. Yeni bir bilgi ve iletişim teorisinin geliştirilmesi

Habermas’ın bütün bu çalışmalarının gerçek amacının ise “aklın” (reason) insanlık tarihindeki ilerleyişini-geçmişte zulme karşı nasıl bir silah olarak kullanıldığını, günümüzde ise gelişmiş kapitalizmin ideolojik egemenliğine yöneltilen tüm eleştirilere karşı nasıl bir baskı ve zulüm aracına dönüştüğünü- açıklamaktır

Habermas’ın çalışmalarında bilişsel ilgiler (cognitive interests), bilgiyi mümkün kılan önkoşullar olarak anlaşılır. Habermas’ın bilişsel ilgileri bilgiyi mümkün kılan önkoşullar olarak tanımlarken de ünlü Alman filozof Immanuel Kant’ı ilham aldığı bilinmektedir. Bilişsel ilgiler insan türünün hayatta kalmasının koşulu olarak insanları fiziksel dünya, sosyal dünya ve siyasal güç kullanma konusunda bilgi oluşturmaya teşvik eder.

Habermas’ın önceleri sosyal teoriyi bu üç bilgi formunun kapsandığı bir bilgi teorisi üzerinde temellendirmeye çalıştığı, ancak daha sonra sosyal teoriyi epistemolojik destek gerektirmeyen yeterliliğe sahip (self-sufficient) olarak görmeye başladığından bu amacından giderek uzaklaştığı savunulur. Benzer şekilde Habermas’ın çalışmalarının kabaca iki temel aşamaya bölünebileceğini belirten Giddens da Bilgi ve İnsansal İlgiler adlı çalışmayla sona eren birinci aşamada Habermas’ın eleştirel teorisini epistemoloji üzerinde kurmaya çalıştığını, ancak sonraki aşamada bu amacından uzaklaşarak sosyal analizin özgürleştirici potansiyeline ağırlık verdiğini öne sürer. Giddens, Habermas’ın İletişimsel Eylem Kuramı (1981) adlı son dönem çalışmasını da söz konusu bu ikinci aşamada geliştirdiği düşüncelerin bir araya getirilerek işlendiği sentetik bir bildirim olarak görür. Öte yandan Habermas’ın sosyal teoriyi, epistemolojik destek gerektirmeyen yeterliliğe sahip olarak gören bu anlayışının teorisini savunmasız bıraktığı öne sürülür.

Habermas bu çalışmasında insanların ortaklaşa sahip oldukları üç bilişsel ilgi saptar:

a. çevremizi tanımaya ve denetlemeye çalışırken ortaya çıkan ve bizi ampirik bilimlere yönelten teknik ilgi,

b. birbirimizi anlayabilmek ve birlikte çalışabilmek için ihtiyaç duyduğumuz ve bizi hermeneutik bilimlere yönelten pratik ilgi

c. anlama ve iletişim kurma esnasında çarpıtmalardan kurtulma ihtiyacımızı yansıtan ve bizi psikanaliz gibi eleştirel bilimlere yönelten kurtarıcı ilgi

İletişimsel rasyonalite veya iletişimsel akıl Habermas’ın hakikat ve ahlaki iyilik (moral goodness) ile ilgili problemlerin bireyler arasında özgür, açık ve zorlamaya dayalı olmayan bir iletişim sürecinde akılcı bir şekilde çözümlenmesini ifade etmek için kullandığı bir kavramdır.

Araçsal rasyonalite bir amaca ulaşmada en uygun araçların akılcı seçimi olarak tanımlanmaktadır. Araçsal rasyonalitede amaçlardan çok araçların rasyonelliği söz konusudur.

Meşruiyet “Bir hükümetin, siyasal partinin ya da siyasal sistemin ona tabi olan halkın çoğunluğu tarafından kabulüdür”. Bir diğer alternatif tanıma göre “‘Meşrulaştırma’ terimi, bir yönetimin veya sosyal sistemin kendi varlığı ve gücünü haklı çıkarmaya çalışma biçimini anlatır”.

Kriz terimi ise “toplumdaki gerilimlerin sosyal sistemin baş edemeyeceği bir noktaya ulaştığı ve yakın bir yıkılma tehlikesi içeren bir durumu ifade eder. Alternatif bir tanıma göre de kriz; “çözülmesi kararlı bir eylemi gerektiren kritik bir an”dır.

Habermas geç kapitalist toplumda ekonomik, siyasal ve sosyokültürel sistem çıkışlı olarak birbirini tetikleyebilen dört olası kriz eğilimi belirler: ekonomik krizler, rasyonalite krizleri, meşruiyet krizleri ve motivasyon krizleri. Habermas ekonomik sistemdeki krizler ile siyasal sistemdeki rasyonalite krizlerini, bu iki (ekonomik ve siyasal) sistemden oluşan topluma verdiği adla, sistem krizleri olarak değerlendirir. Meşruiyet ve motivasyon krizlerini ise toplumsal-kültürel sistemle (yani yaşantı-dünyasıyla) ilişkili kimlik krizleri olarak değerlendirir.

Habermas’a göre toplumsal yaşamın akılcı örgütlenmesinde hem araçsal hem de iletişimsel akla ihtiyaç vardır. Ne var ki iletişimsel rasyonalitenin hâkim olduğu yaşantı-dünyasının araçsal rasyonalitenin hâkim olduğu sistem tarafından kolonileştirmesi sorunu modernitenin temel sorunu olmuştur. Başka bir ifadeyle, Habermas’a göre modernitenin temel sorunu sistem ile yaşantı-dünyasını temellendiren araçsal rasyonalite ile iletişimsel rasyonalite arasında, yaşantı-dünyasının zararına olacak şekilde işleyen ilişkiden kaynaklanmaktadır. Böylece Habermas için modernite projesinin tamamlanması esasında sistem ile bugüne kadar özgür iletişim imkanları kısıtlanan yaşantı-dünyası arasında rasyonelleşmiş ilişkilerin olduğu tümüyle akılcı bir toplum projesidir. Sistemin yaşantı-dünyasını kolonileştirmesini engellemenin yolu ise Habermas’ın ifadesiyle sistemin “ilgası” değil, sistemin yaşantı-dünyasına yönelik sömürgeci müdahalelerine karşı set çekilmesidir. Daha açık olarak bunun yolu sistemle yaşantı dünyası arasındaki çarpık ilişkilerin yeniden düzenlenmesidir.

Yeni toplumsal hareketler özellikle yaşantı-dünyasının rasyonelleşmesi, kamusallığın ve kamusal alanın genişlemesi, çarpıtılmış iletişimin dönüştürülmesi, demokratikleşme sürecinin iyileştirilmesi ve meşruiyetin sağlanması açısından önemlidir.

Meşruiyet “Bir hükümetin, siyasal partinin ya da siyasal sistemin ona tabi olan halkın çoğunluğu tarafından kabulüdür”. Bir diğer alternatif tanıma göre “‘Meşrulaştırma’ terimi, bir yönetimin veya sosyal sistemin kendi varlığı ve gücünü haklı çıkarmaya çalışma biçimini anlatır”. Öte yandan kriz terimi ise “toplumdaki gerilimlerin sosyal sistemin baş edemeyeceği bir noktaya ulaştığı ve yakın bir yıkılma tehlikesi içeren bir durumu ifade eder. Alternatif bir tanıma göre de kriz; “çözülmesi kararlı bir eylemi gerektiren kritik bir an”dır.

Habermas geç kapitalist toplumda ekonomik, siyasal ve sosyokültürel sistem çıkışlı olarak birbirini tetikleyebilen dört olası kriz eğilimi belirler: ekonomik krizler, rasyonalite krizleri, meşruiyet krizleri ve motivasyon krizleri. Habermas ekonomik sistemdeki krizler ile siyasal sistemdeki rasyonalite krizlerini, bu iki (ekonomik ve siyasal) sistemden oluşan topluma verdiği adla, sistem krizleri olarak değerlendirir. Meşruiyet ve motivasyon krizlerini ise toplumsal-kültürel sistemle (yani yaşantı-dünyasıyla) ilişkili kimlik krizleri olarak değerlendirir.

Habermas’a göre, “geç kapitalist toplumlarda meşruiyet esas olarak ideolojik kontrole, devletin ve (medya gibi) kültürel aygıtların insan kitlelerini mevcut sistemin adil, dürüst, rasyonel ve dolayısıyla meşru olduğuna ikna yeteneklerine bağlıdır.

Habermas sistem teorisi temelinde geliştirdiği toplumsal evrim sürecinde toplumun genel yapısını ekonomi politik ve “kurumsal çerçeve” olmak üzere birbirine bağlı iki alt sistemden oluşan bir sistem olarak çözümler. Bu çözümlemede araçsal eylem ve emek ekonomi politiği yapılandırır; iletişimsel eylem ve etkileşim ise aile, akrabalık ve benzeri ilişkilerden oluşan kurumsal çerçeveyi oluşturur. Ne var ki Marksist sosyal teoriyi yeniden inşa etmeye çalışan bir düşünür olmasına rağmen Habermas’ın bir bütün olarak toplumun oluşumunda normatif kurumsal çerçeveye öncelik verdiği vurgulanır. Doğru cevap D'dir.

Habermas’a göre ideal konuşma durumuna ulaşmanın en önemli ve birincil koşulu ise söyleme katılanlar arasında güç dengesizliğinin ortadan kaldırılmasıdır. Bu, hiç kimsenin görüşünü bir diğerine zorla dayatamayacağı ve hiç kimsenin bir diğerinin konuşmasını ya da eleştiri yapmasını engelleyemeyeceği koşulların sağlandığı bir durum anlamına gelmektedir. Başka bir ifadeyle, sınıf ve statü gibi farklılıkların bireylerin konuşmaya katılmalarını hem de eşit koşullarda katılmalarını engellemediği bir durum anlamına gelmektedir. Katılımcıların konuşmaya eşit olarak katılımlarının güç dengesizliği tarafından engellenmesi durumunda ise ideal konuşma durumundan söz edilemez, aksine özgür, eşit ve açık olmayan, çarpıtılmış iletişimden söz edilebilir. Doğru cevap C'dir.

Habermas’ın çalışmalarında rasyonelleşmenin yeni bir üretim sistemine değil fakat yeni ve daha az tahrif edici bir normatif sisteme yol açtığı ve bu düşüncenin de Habermas’ın sosyal evrim teorisinin merkezinde yer aldığı yani Habermas için evrimin nihai noktasının rasyonel toplum olduğu vurgulanır. Habermas da Rasyonel Bir Topluma Doğru (Towards a Rational Society) adlı 1972 tarihli çalışmasında bu amacını açıkça ortaya koyar. Habermas bu çalışmasında araçsal akla yönelik eleştirisinin de onu reddetmek değil aksine onu bir anlamda “rasyonel toplum” projesinin hizmetinde ve özellikle yaşantı-dünyası dediği toplumsal alanın iyileştirilmesinde kullanmak olduğunu belirtir . Öte yandan Habermas’ın çalışmalarında evrimin nihai noktasının rasyonel toplum olduğunu vurgulaması ve sürecin yeni bir üretim sistemi ile değil de yeni bir normatif sistemle son bulması literatürde Habermas’ın evrim teorisinde materyal düzeyden normatif düzeye kaydığı, dolayısıyla Marksizmden uzaklaştığı yönünde tartışmalara yol açmıştır. Doğru cevap E'dir.

Marx’ın zamanında sınıf bölünmesi, sınıf çatışması ve sınıf mücadelesi toplumsal değişmenin temel kaynağını oluştursa da günümüzde sınıfsal uzlaşmanın sağlanmasıyla birlikte bu durum önemli ölçüde ortadan kalmıştır. Ne var ki Habermas’a göre, kapitalizm ekonomik sorunları ve dolayısıyla ekonomik temelli sınıf çatışmasını zayıflatarak tehdit edici olmaktan çıkarmayı başarmış olsa da bu sefer de sistem kendi meşruiyetini tehdit eden farklı nitelikte krizlerle karşı karşıyadır. Bu yeni krizler ve gerilimler ekonomik faktörlerden değil fakat kültürel ve ideolojik faktörlerden beslenmektedir. Dolayısıyla kapitalizm içinde daha önce sınıf farklılıklarından kaynaklanan ve sınıf hareketleri şeklinde somutlaşan gerilimler günümüzde yeni toplumsal hareketlerle yer değiştirmiştir. Doğru cevap A'dır.

Habermas geç kapitalist toplumda ekonomik, siyasal ve sosyokültürel sistem çıkışlı olarak birbirini tetikleyebilen dört olası kriz eğilimi belirler: ekonomik krizler, rasyonalite krizleri, meşruiyet krizleri ve motivasyon krizleri. Habermas ekonomik sistemdeki krizler ile siyasal sistemdeki rasyonalite krizlerini, bu iki (ekonomik ve siyasal) sistemden oluşan topluma verdiği adla, sistem krizleri olarak değerlendirir. Meşruiyet ve motivasyon krizlerini ise toplumsal-kültürel sistemle (yani yaşantı-dünyasıyla) ilişkili kimlik krizleri olarak değerlendirir. Doğru cevap B'dir.

Habermas’ın toplum modelinde sistem siyasal ve ekonomik olmak üzere iki ayrı yapıdan oluşurken, yaşantı-dünyası özel alan (aile ve ev içi ilişkiler alanı) ile kamusal alanın merkezinde yer alan sosyal topluluk dediği alanlardan oluşur. Bu eylem alanlarının her biri de diğer alanlarla ilişkilerini düzenleyen belirli bir değişim aracı (sırasıyla ekonomi-para, siyasal sistem-güç, kamusal alan-etki, özel alan-sorumluluk) üretir. Böylelikle Habermas’ın bu çalışmasında eylem tipleri ile yeni kavramları yaşantı-dünyası ve sistem arasındaki ilişkilerin aşağıda görüldüğü gibi bir şekil aldığı belirtilmektedir. Doğru cevap A'dır.