SOSYOLOJİK YÖNTEMDE KLASİK VE YENİ DÖNEM TARTIŞMALARI

Pozitivist, yorumlayıcı ve eleştirel sosyal bilim şeklinde üç genel yaklaşım halinde sınıflandırmaktadır.

Kendi içinde farklılıkları olsa da pozitivizmin genel özellikleri şu şekilde sırlamak mümkündür:

• Duyularımız bilimsel bilgiye ulaşmanın temel araçlarıdır.
• Bilimsel bilgiler duyumlar ve deneyimler sonucu elde edilirler.
• Doğa bilimleri ve sosyal bilimlerin elde etti¤i bilgiler gözlemlenebilir, deneyimlenebilir.
• Bilimsel bilgiler olgularla sınırlıdır
• Bilimsel yöntem tektir.
• Olgular bireyin dışında bir gerçekliğe sahiptir.
• Bilimsel araştırmalarda araştırmacı değer yargılarından arınmalıdır.
• Bilimsel bilgi diğer tüm bilgi türlerine göre daha geçerli ve güvenilir bilgidir.

Pozitivizm kavram olarak ilk defa Fransız Sosyolog Saint Simon (1760-1825) tarafından kullanılmıştır.

İlk olarak doğa bilimlerinde ortaya çıkmış olsa da pozitivizmin dayandığı temel ilkeler, ilk olarak 19.yy. da doğa bilimleri ile sosyal bilimlerin ortak bir mantıksal temele ve ilkelere dayandıklarını, bu nedenle de aynı yöntemleri kullanmaları gerektiğini savunan Auguste Comte tarafından sistematik hale getirilmiştir.

Comte, her bilimin kendi içinde “statik ve “dinamik” olmak üzere iki temel çalışma alanına bölünebileceğini savunur. Statik, herhangi bir (fiziksel, biyolojik veya toplumsal) sistemin parçaları arasındaki ilişkileri yöneten “bir arada var olma yasaları”nı saptamaya çalışır. Dinamik ise yine herhangi bir sistemdeki değişimin art arda sıralanışını yöneten “ardışıklık yasaları”nı saptamaya çalışır.

Durkheim’ın toplumla ilgili araştırmalarda kullanılacak yöntemi tanımladığı Sosyolojik Yöntemin Kuralları adlı çalışması, sosyolojik yönteme dair bugüne kadar yapılmış en önemli ve etkili çalışmalardan biri olarak kabul edilir.

Durkheim’a göre toplumsal olguların gözlemine ilişkin kurallar söz konusu olduğunda “ilk ve en temel kural, toplumsal olguları nesneler gibi düşünmektir”.

Durkheim’a göre toplumsal olgular ahlaki uzlaşı anlamına gelen kolektif bilinç (veya kolektif vicdan) temelinde ortaya çıkan ve bireylere uyguladıkları baskı ile belirgin hale gelen kolektif nitelikte gerçekliklerdir.

Durkheim toplumsal olguları, toplumun genelinde yaygın olup olmamaları durumuna göre de ikiye ayırır. Buna göre toplumda yaygın veya genel olan olguları normal, istisnai olan olguları ise patolojik olarak değerlendirir ve bu farklılığın bütün sosyolojik araştırmalarda dikkate alınması gerektiğini vurgular.

Durkheim, sosyolojik araştırmalarda oldukça verimli olduğunu düşündüğü eş anlı değişiklikler yöntemi olarak bilinen bir yöntem kullanır ve bu yöntemi “toplumbilimsel araştırmaların en üstün aracı” olarak niteler.

Doğa bilimlerinin yaklaşım ve yöntemleri ile ilişkili olarak ortaya çıkan pozitivist sosyal bilimin aksine yorumlayıcı sosyal bilim, hermeneutik (hermeneutics) olarak adlandırılan bir teori ve yöntemle bağlantılı olarak gelişmiştir.

Yorumlayıcı sosyal bilim yaklaşımın temel özelliklerinin bir bölümünü şu şekilde sıralamak mümkündür:

• Sosyal bilimlerin amacı toplumsal anlamı bağlamında anlamaktır.
• Gerçekliğin toplumsal olarak yaratıldığına dair inşacı bir görüş vardır.
• İnsanlar ortak bir bilgiyi oluşturan ve pekiştiren birbirleriyle etkileşim içerisindeki toplumsal varlıklardır.
• İnsan eylemlerine dönük olarak iradeci bir tutum benimsenir.
• Bilimsel bilgi diğer bilgi biçimlerinden farklıdır, ama daha iyi değildir.
• Sosyal bilimsel kanıtlar olumsaldır, bağlama özgüdür ve çoğunlukla parantez açmayı gerektirir.
• Sosyal bilimin de¤er konumlarına karşı göreci-izafi olması gerekir.

Yorumlayıcı yaklaşıma göre toplumsal gerçeklik, içinde yaşadığımız dünyada bulunan her şeye (nesnelere, olaylara, eylemlere ve benzerine) atfettiğimiz anlamlar ve bu anlamları temsil eden semboller sonucu; yani sembolik olarak kurulur. Bundan dolayı da toplumsal gerçeklik, bireylerden bağımsız bir yapı olarak değil, bireylerin içinde yaşadıkları dünyaya atfettikleri anlamları temsil eden sembollerden meydana gelir. 

Weber iki çeşit nedensel araştırmanın yapılabilirliğinden söz eder. “Birincisi, belirli bir olayı yaratan benzersiz koşulları belirler”; bu nedenle de tarihsel nedensellik olarak adlandırılır. İkincisi de olgular arasında mutlak olmayan ama olasılıklı olan düzenli ilişkiler kurar. Buna da sosyolojik nedensellik adı verilir.

Weber, sosyolojiyi “toplumsal eylemleri yorumlayarak anlamak” ve bu eylemleri etkileri açısından “nedensel olarak açıklamak” amacında olan bir bilim olarak tanımlar.

Weber aktörlerin toplumsal eylemlerine yükledikleri anlamları anlamanın iki tipinden söz eder. Birincisi, (a) anında veya doğrudan gözlem yoluyla anlamadır (aktuelles Verstehen). Örneğin bir insanın sevinçli ya da öfkeli olduğunu yüzüne bakarak anlayabiliriz. Ancak Weber için anında anlama, toplumsal eylemin anlaşılması için yeterli bir anlama tipi değildir. İkincisi de (b) açıklayıcı anlamadır (erklarendes Verstehen). Burada ise sosyologların toplumsal eylemlerin anlamlarını nedenleri açısından anlamaya çalışmaları söz konusudur. Az önce verdiğimiz örneğe dönecek olursak bir insanın neden sevinçli veya neşeli olduğunu rasyonel olarak anlamaya çalışırız. Başka bir ifadeyle “açıklayıcı anlama, nedensel anlamadır.”

Weber ideal tipi, belirli bir tarihsel dönemde ortaya çıkan olayları analiz etmek amacıyla araştırmacının gerçeklik hakkında sahip olduğu kanıtlara ve gözlemlere dayanarak geliştirdiği yöntemsel bir araç olarak tanımlar.

Weber; tarihsel ideal tipler, toplumsal ideal tipler ve eylem tipleri olarak adlandırılan üç tür ideal tip geliştirir.

Weber’in sosyolojik yönteminin “a) nedensel/anlamacı, b) yorumlamacı, c) karşılaştırmacı bir yöntem olduğu söylenebilir.”

Aynı sürecin iki zıt kutbu arasındaki çatışmaya dayalı değişmeye diyalektik adı verilir.

Eleştirel sosyal bilim yaklaşımına göre bilim, görüneni değil görünenin ardında yatan asıl gerçekliği ortaya çıkarmaya çalışan eleştirel bir sorgulama sürecidir.

Eleştirel sosyal bilim yaklaşımın temel özelliklerin bir bölümünü şu şekilde sırlamak mümkündür:

• Sosyal bilimin amacı insanı özgürleştirmek ve yetkinleştirmek için saklı olanı ortaya çıkarmaktır.
• Toplumsal gerçekliğin birden fazla katmanı vardır.
• Bilimsel bilgi mükemmel değildir, ama yanlış bilince karşı savaşabilir.
• Tüm kanıtlar kurama bağlıdır ve bazı kuramlar daha derindeki kanıt türlerini açığa çıkarır.
• Toplumsal gerçeklik ve onun incelenmesi zorunlu olarak ahlaki-politik bir boyut içerir ve ahlaki-politik konumlar insanın özgürlüğünü ve iktidarını geliştirmede eşitsizdir.

Eleştirel sosyal bilime göre yorumlayıcı sosyal bilim, bütün bakış açılarını eşit görecek kadar aşırı öznelci, göreceli ve insanlara sahte yanılsamaların ardındaki asıl gerçekliği gösterme konusunda güçlü bir değer konumu alamayan pasif bir yaklaşımdır.

Diyalektik, Hegel’de düşünce ya da düşünsel (soyut) nitelikte olduğu kabul edilen gerçekliğin çelişki ve yeniden çözüm (tez-antitez-sentez) şeklinde işleyen değişme sürecine verilen bir addır.

Feminist yaklaşımın temel özelliklerini şu şekilde sıralamak mümkündür:

• Araştırmacılar feminist bir değer konumuna sahip olmalı ve feminist bir perspektifin savunuculuğunu yapmalıdır.
• Varsayımlar, kavramlar ve araştırma sorularında cinsiyetçilik reddedilmelidir.
• Araştırmacıyla inceledikleri arasında empati bağların oluşturulması gerekmektedir.
• Cinsiyet ve iktidar ilişkilerinin toplumsal yaşamın tüm alanlarına nasıl nüfuz ettiğine duyarlılığın geliştirilmesi gerekmektedir.
• Araştırmacı kişisel duygu ve düşünceleri araştırma sürecine dahil etmelidir.
• Araştırma tekniklerinin seçiminde ve akademik alanlar arasındaki sınırların aşılmasında esnek davranılması gerekmektedir.
• İnsan deneyiminin duygusallık ve karşılıklı bağımlılık boyutlarının tanınması gereklidir.
• Kişisel ve toplumsal değişimi kolaylaştırmayı hedefleyen eyleme dönük araştırmalar yapılmalıdır.

Modernite: 17. ve 18. yüzyılda Batı Avrupa’da ortaya çıkan ve tüm dünyaya yayılan sanayi toplumunun bilimsel, teknolojik, ekonomik ve kurumsal açıdan örgütlenmesidir.

Modernizm: Modernitenin kültürüdür. Diğer bir ifade ile modernizm, modern toplumun düşünsel, kültürel, sanatsal ve ideolojik üst yapısıdır.

Popper’a göre bilimsel araştırmalar mevcut teorilerin gerçekliği açıklama biçimlerinin doğrulanmasına değil, tam tersine yanlışlanmasına dayalı olmalıdır.