SOSYOLOJİ II

Burgess ve McKenzie, Park’ın sosyal ekoloji düşüncesini bir adım ileriye taşıyarak kentsel yapıyı merkezden dışa doğru uzanan bir dizi ortak merkezli halkalar şeklinde gösteren ünlü Boğa Gözü modelini oluşturdular. Bu modelde, şehrin motor dairesi, ulaşımın önemli bir kısmının varış yeri ve ulaşımın kilit noktalarının toplandığı, merkezde yer alan iş merkezleriydi. Bu bölgeyi çevreleyen alanda nüfus ve arazi kullanımının kaygan ve değişken olduğu “geçiş bölgesi” görülüyordu. Bu bölgede sürekli bir nüfus ve mülkiyet değişimi söz konusudur. Bu bölge ayrıca kentin ucuz işgücü pazarının yaşadığı alandır. Söz konusu alanın dışında ise, daha başarılı işçilerin kendilerine mülk alıp Amerikan tarzı hayata daha sıkı bağlandıkları işçi sınıfı konutları bulunuyordu. Bunun da dış çevresinde, daha zenginlerin daha büyük mülkleri ile birlikte orta sınıf konutları vardı. Son olarak, ulaşım hızı ve araçları geliştikçe daha büyük alana yayılan yerleşim bölgeleri bulunmaktaydı.

Simmel, metropol dünyasının tamamen paraya dayalı kurgusu içerisinde yarattığı kentsel çevre ile insan doğasının uyumsuz olduğunu belirtir. İnsan zihninin çok ötesinde bir hızla işleyen metropol dünyasında, Simmel’in metropol bireyi kendini güvensiz hisseder. Metropol’ün doğaya aykırı hızı ve barındırdığı insan zihninin sindiremeyeceği yoğunluktaki imgeler topluluğu kişiyi güvensizliğe iter. Bu durum Simmel’e göre gizli bir antipati ve fikri çatışmanın hazırlık aşamasına işaret eder. Simmel’e göre bireyler kenti, insanların, amaçların ve olayların itişip kalkışması olarak algılarlar. Bütün bu uyaranlar ve keşmekeş arasında boğulmayı engellemek için kentliler bezgin (blase) bir tutum geliştirirler ve kendilerini etraflarındaki çoğu şeye kapatırlar. Bu bezgin tutum veya başkalarına yönelik ilgisizlik, kent sakinlerinin diğer insanlara karşı acımasız olduğu anlamına gelmez; sadece zamanlarını ve enerjilerini kendileri için önemli olan insanlara ve işlere odaklayabilmek amacıyla bir yaşam stratejisi olarak başkalarına olan mesafelerini korurlar. Simmel, bu noktada metropole özgü bir usanmışlık (bezginlik) hâlinden bahseder. Usanmışlık, birbirine karşıt birçok uyaranın hızla değişimi ve bastırılması sebebiyle taşıyabileceğinden daha fazla yükün altına giren sinirlerin artık ayrım yapamaz ve tepki veremez hâle gelmesidir. Metropol bireylerinin bu bezginlik hâli kaçınılmaz olarak başka insanlara karşı mesafeli bir sosyal ilişki formuna dönüşür.

Eleştirel kent çalışmaları, kent konularını toplumsal bütünleşme yerine artan sınıf ve ırklar arası eşitsizlik, anomik örgüt bozulması yerine kentin köhneleşmesi ve çoğulculuk yerine güç ve birikim siyaseti olarak yeniden formüle ettiler. Bu çalışmaların çıkış noktası şudur: Halihazırdaki kentselleşme dinamikleri sermayenin menfaatineyken, öncelikleri ve faaliyetleri kentsel krizleri ortaya çıkarmaktadır.

1970’lerde yeni kent sosyolojisini belirleyen temel eser, Manuel Castells’in bu dönemde yazdığı Kentsel Sorun (1977) kitabıdır. Castells, bu kitapta modern (tekelci) kapitalizmin, iş gücünün kendisini yeterli düzeyde yeniden üretmesini sağlamak için, devletin sunduğu mal ve hizmetlere (ya da “kolektif tüketim”e) giderek daha bağımlı hâle geldiğine işaret ederek, kapitalist kentleşmenin yapıları ile pratiklerini ayrıntılı olarak yorumlamıştır. Nitekim, devlet ve kentsel toplumsal hareketler arasındaki çatışmalar, kentlerde devletin sunduğu ya da sunamadığı bu mal ve hizmetler konusunda yoğunlaşmıştır.

Kollektif tüketim kavramı Castells'e aittir. Castells’e göre kentler, toplu (kolektif) tüketim süreçlerinin gerçekleştiği yerlerdir. Başka bir ifadeyle, kentlerde yaşayan insanlar evler, okullar, ulaşım hizmetleri ve boş zaman faaliyetlerinin tümü aracılığıyla modern sanayinin ürünlerini kolektif olarak tüketirler. 

Castells, kentsel mekân ile sosyal süreç arasındaki ilişkiyi; Harvey ise, kentsel devrim ya da global kentsel yaşantıyı vurgulamıştır. Castells’in yaklaşımında kent, kendisi için bir analiz nesnesi hâline gelmiş ancak bu kez kapital birikim süreçleri ile tanımlı bir çerçeveye oturtulmuştur. Harvey’de ise, kentin önemi, kapitalizmin krizlerine getirdiği çözümler ile sınırlıdır ve mekân kapitalizm için sermaye birikimini ilgilendirdiği ölçüde ele alınmaktadır.

Kentleşme sürecindeki bütün bu olumsuz gelişmelere karşın, Türkiye’nin kentleşme sorunlarının en azından görünürde kolaylıkla üstesinden gelinebilmesini sağlayan bazı özelliklerden bahsetmemiz gerekir. Kentleşme sorunlarının krize dönüşmeden kolayca çözümlenebiliyor olmasını sağlayan esas öğe, farklı toplum kesimlerinin kendiliğinden geliştirdiği mekânizmalardır. Türkiye, son 50 yılda yaşadığı kentleşmenin yarattığı sorunları ve büyük alt-üst oluşları enformel kurum ve mekânizmalar sayesinde kolay atlatabilmiştir. Kente gelen göçmenler gerek akrabalık gerekse hemşehrilik bağları üzerinden bir ilişki ağı kurmuştur. Göçmenler, kente yerleşme ve istihdam konularında akrabalık ve hemşehrilik ilişkilerinden faydalanmıştır. Hatta, kökene dayalı bu ilişkilerin yalnızca bir iş ve barınak bulma aracı değil, aynı zamanda bir kimlik kazanma mekânizması olduğu söylenebilir.  Özellikle zincirleme göç türü, bu ilişkilerin doğması ve yaygınlaşmasında etkili olmuştur. Gecekondu bölgeleri de çoğunlukla bu ilişkiler temelinde oluşturulmuştur. Aynı yöreden, ilçeden veya ilden gelen grupların bir arada yaşaması biçiminde tezahür eden bir “cemaatleşme” Türkiye kentleşmesinin önemli bir özelliğidir. Gecekondu bölgelerinde ortaya çıkan bu sosyal doku göçmenlere kentte önemli bir toplumsal çevre sağlamış ve kırla kent arasındaki pek çok farklılığın yarattığı sosyo-kültürel şoku hafifletici etki yapmıştır.

İdeal bir kentsel dönüşümün başlıca üç ayırt edici özelliği vardır. Birincisi, bir yerin doğasını değiştirmeyi ve yerleşik halk ile söz konusu yerin geleceğinde söz hakkı bulunan aktörleri sürece dâhil etmeyi amaçlamasıdır. İkincisi, bölgenin özel sorun ve potansiyellerine bağlı olarak, devletin temel işlevsel sorumlulukları ile kesişen çok çeşitli hedef ve faaliyetleri içerir. Üçüncüsü ise, süreçle ilişkili kurumsal yapılar değişkenlik gösterse de, farklı ilgi grupları arasında işleyen ortaklıkların oluşturulmasını gerektirmektedir

Devlet Planlama Teşkilatı (DPT) 1960 yılında kurulmuş, İmar ve İskan Bakanlığı’nın icracı kapasiteleri artırılmıştır. Planlama yetkisinin merkezde toplanması merkezi bir planlama anlayışını da beraberinde getirmiştir. Bu birinci döneme ait bir durumdur.

İkinci dönem büyük kentlerin dışa açık liberal ekonomiden ve küreselleşmeden etkilendiği 1980 ve 2000 yılları arasıdır. 1980’lerden sonra, dışarıya açılma politikasının benimsenmesiyle Türkiye bağlamında değişimler yaşanmaya başlanmıştır. Dışa açık ihracata yönelik kalkınma modeli uygulanmış; kentlerde sermaye piyasaları, serbest ticaret ve üretim, bankacılık alanlarında yeni kurumlar oluşmaya başlamış; altyapı politikalarında telekomünikasyon yatırımlarına öncelik verilmiş ve Türkiye’nin haberleşme kapasitesi artırılmıştır. 1980-2000 yılları arasında metropoliten kentlerde iki önemli gelişme gözlemlenmiştir. Bir yandan kent içinde ruhsatlı ve ruhsatsız yapılanma meydana gelmiş, öte yandan yerleşim alanları merkez dışına yayılmıştır. Bu dönemde kentsel dönüşüm kentiçi konut alanlarının yanı sıra, sanayi, merkez ve kıyı alanlarında da gözlemlenir. Yaşam kalitesi düşmüş ve riskli alanların yenilenmesi, sağlıklaştırılması veya yeniden canlandırılması şeklinde olmuştur.

Kentlere yeni gelenler büyümekte olan sanayiye ucuz emek sağlamışlardır. Hükümetler genelde popülist ve patronaj bazlı politikalar yürütmüşlerdir: çoğunlukla kamu arazisi üstüne kaçak inşa ettikleri evlere göz yumma ve belirli belediye hizmetleri sağlama karşılığında göçmenlerin oylarını alma şeklinde gelişen örtülü bir pazarlık mevcuttur. Bu vaatlerin sonucu olarak, 1966’da çıkan “Gecekondu Kanunu” bu gecekondu bölgelerinin kalıcılaşmasına zemin hazırlamıştır. 1980’lerde, devam eden kentleşme ve kent merkezlerinde artan bina yoğunluğu, hizmet sektöründeki gelişmeler gibi etmenler neticesinde orta sınıfın artan konut talebi gecekondu alanlarının birden değer kazanmasına yol açmıştır. Sonuç olarak, küçük bahçeli tek katlı evler yıkılıp çok katlı “apartman gecekondu”lar hâlini almıştır ve bu da daha sonra “gecekondu sahipleri” ve “gecekondu kiracıları” ayrımını yaratacak süreci başlatmıştır.

1980’li yıllardan itibaren, bazı gecekondular, ‘yapsatçı’ girişimciler tarafından üretilen bireysel konutlara ve çok katlı apartmanlara, kooperatif aracılığı ile meslek kuruluşlarının veya bankaların desteği ile toplu konuta dönüşmüştür. 1980’lerden sonra hem gecekondular hem de kent merkezindeki eski konut alanları apartmanlaşarak dönüşmüştür. Bu gelişmeler işgücünün örgütlenme biçimine göre çeşitlenmiştir. Kentte kalıcılık kazanan enformel kayıtdışı işgücü, işyerlerine yakın mesafede ruhsatsız ancak kalıcı nitelikli çok katlı gecekondu alanlarında yerleşmiştir. Kent ekonomisi ile bütünleşmiş ve çeşitlenmiş işgücü ise ruhsatlı veya ruhsatsız yapıların bulunduğu yeni gelişen orta ve düşük gelir grubunun oluşturduğu mahallelerdeki konutlara geçmiştir.

Robert Ezra Park, 1920’li yıllarda Chicago okulunu yaratan ve bağımsız kent sosyolojisi çalışmalarını başlatan Amerikalı bir sosyologdur. Doğru cevap D'dir.

Ekolojik yaklaşım kent hayatını evrim, rekabet ve piyasa güçlerinin özel kentsel yasalarına dayanarak açıklama eğilimindedir. Doğru cevap A'dır.

Burgess ve McKenzie, Park’ın sosyal ekoloji düşüncesini bir adım ileriye taşıyarak
kentsel yapıyı merkezden dışa doğru uzanan bir dizi ortak merkezli halkalar şeklinde
gösteren ünlü Boğa Gözü modelini oluşturdular. Bu modelde, şehrin motor dairesi,
ulaşımın önemli bir kısmının varış yeri ve ulaşımın kilit noktalarının toplandığı, merkezde yer alan iş merkezleriydi. Bu bölgeyi çevreleyen alanda nüfus ve arazi kullanımının kaygan ve değişken olduğu “geçiş bölgesi” görülüyordu. Bu bölgede sürekli bir nüfus ve mülkiyet değişimi söz konusudur. Bu bölge ayrıca kentin ucuz işgücü pazarının yaşadığı alandır. Söz konusu alanın dışında ise, daha başarılı işçilerin kendilerine mülk alıp Amerikan tarzı hayata daha sıkı bağlandıkları işçi sınıfı konutları bulunuyordu. Bunun da dış çevresinde, daha zenginlerin daha büyük mülkleri ile birlikte orta sınıf konutları vardı. Son olarak, ulaşım hızı ve araçları geliştikçe daha büyük alana yayılan yerleşim bölgeleri bulunmaktaydı. Doğru cevap E'dir.

Louis Wirth, kentsel yaşam tarzının modern toplumun tümüne yayılıp kırsal alanı da kapsamına alarak dönüştüreceğini varsaymıştır. Doğru cevap C'dir.

1970’lerde yeni kent sosyolojisini belirleyen temel eser, Manuel Castells’in bu dönemde yazdığı Kentsel Sorun (1977) kitabıdır. Castells, bu kitapta modern (tekelci) kapitalizmin, iş gücünün kendisini yeterli düzeyde yeniden üretmesini sağlamak için, devletin sunduğu mal ve hizmetlere (ya da “kolektif tüketim”e) giderek daha bağımlı hâle geldiğine işaret ederek, kapitalist kentleşmenin yapıları ile pratiklerini ayrıntılı olarak yorumlamıştır. Nitekim, devlet ve kentsel toplumsal hareketler arasındaki çatışmalar, kentlerde devletin sunduğu ya da sunamadığı bu mal ve hizmetler konusunda yoğunlaşmıştır. Doğru cevap B'dir.

Friedmann, dünya kentlerinin özelliklerini aşağıdaki gibi sıralamıştır: 
• Kentin dünya ekonomisi ile eklemlenme derecesi ve emeğin yeni mekânsal
dağılımı sürecinde kente yüklenen fonksiyonlar, kentin i­çinde ortaya çıkan yapısal
değişikliklerde anahtar rol oynamaktadır.
• Yeni mekânsal organizasyonda küresel sermaye, dünya kentlerini üretim ve pazarın eklemlenebilmesi amacıyla, temel düğüm noktaları olarak kullanmaktadır. Böylelikle dünya kentleri arasında kompleks bir mekânsal hiyerarşi ortaya çıkmaktadır.
• Dünya kentlerindeki ekonomik sektörler ve istihdamın yapısı bu kentlerin global
kontrol fonksiyonlarını yansıtır.
• Dünya kentleri uluslararası sermayenin yoğunlaştığı ve yığıldığı temel alanlardır,
düğüm noktalarıdır.
• Dünya kentleri hem iç hem de dış göçlerin akın ettiği temel çekim noktalarıdır.
• Dünya kenti, endüstriyel kapitalizmin karşıtlıkları olan mekânsal ve sınıfsal
kutuplaşmayı da içinde barındırır.
• Dünya kentinin büyümesi, o kentin kentsel yönetiminin mâli kapasitesini aşan
sosyal maliyetler yaratma eğilimindedir. 

Doğru cevap E'dir.

Kentsel dönüșüm, bir alanın ekonomik, fiziksel, toplumsal ve çevresel koșullarının sürekli iyileștirilmesinin kapsamlı ve bütüncül bir vizyonla yapılması anlamına gelmektedir. Doğru cevap A'dır.

Kentsel hakların gelişmesi, kente ve kentliye bazı açılardan aşağıda sıralanan yaşamsal katkıları yapar:
• Kent hayatının herkese özgürlük ve yarar sağlaması,
• Kent yönetiminde şeffaflık, eşitlik ve etkililik,
• Yoksulluğun, sosyal dışlanmanın ve kentsel şiddetin azaltılması,
• Yerel demokratik karar alma süreçlerine katılım ve saygı,
• Ekonomik, sosyal ve kültürel yaşamda farklılıkların tanınması.

Doğru cevap B'dir.

Türkiye’de en kapsamlı kentsel dönüşüm süreci 12 Mayıs 2012 tarihinde
yürürlüğe giren “Yeni Afet Yasası” ile birlikte 7 milyon konutu içerecek şekilde başlamıştır. Doğru cevap A'dır.

Son dönem, yani 2000’li yıllar, yerel yönetimin özel sektörle işbirliğinin hız kazandığı
ve ilk defa kentsel dönüşümün strateji olarak tanımlandığı dönemdir. Ancak, dönüşüm
stratejisi sadece kentsel yenileme olarak tanımlanmış ve bu yaklaşım farklı kent parçalarının farklı kullanımlara dönüştürülmesi için uygulanmaya başlanmıştır. Bunun yanında tarihi konut alanlarının soylulaştırılarak korunması ve apartman alanlarının iyileştirilmesi de göze çarpar. Bu yıllarda, kentsel dönüșümde kullanılan en yaygın müdahale biçimi, ‘kentsel yenileșme’ ya da kentsel canlandırmadır. Doğru cevap E'dir.