SOSYOLOJİ II

Simmel, iki kişiden oluşan sosyal grup için ikili (dyad) kavramını kullanmıştır. İkili içerisindeki toplumsal etkileşimin geniş gruplara nazaran daha yoğun olduğunu, çünkü hiç bir üyenin diğerine gösterdiği dikkati başkalarına göstermediğini açıklamıştır. Aşk ilişkileri, evlilikler ve yakın arkadaşlıklar tipik olarak ikili toplumsal gruba örnek verilebilir. Ancak, iki ayaklı sehpa gibi, ikililer istikrarsız ve dengesizdir. İkililerin her bir üyesi de ilişkinin yürümesi için çaba göstermek zorundadır; eğer iki kişiden birisi çıkarsa, grup ortadan kalkar. Öte yandan, evlilik ikili ilişkisi, toplumlar için önemli olduğundan yasal, ekonomik ve sıklıkla dini bağlarla desteklenmektedir.

İki kişinin meydana getirdiği bir grup olan ikili, mümkün olan en küçük toplumsal grubu oluşturur. İki insan daha geniş gruplarda rastlanmayan bir yakınlık kurabilirler, fakat ikilide genellikle toplumsal etkileşimin rekabet, karşılıklılık ve güç gibi başka temel öğelerinin etkili olduğu söylenebilir.

Üçlü (Triad) Üç kişiden oluşan üçlü gruplar, genellikle küçük gruplar içinde ikili gruplara göre daha dayanıklı görünse bile, üçlü gruplarda başka bazı problemler yaşanmaktadır. Çünkü üçlülerde her zaman bir ikili, bir de yalnız kalan bir kişi şeklinde bölünme eğilimi ortaya çıkar. Daha güçlü olan iki kişi daha güçsüz üçüncüye karşı bir koalisyon oluşturabilir, ya da en zayıf kişi diğer iki kişi arasında bir bölünme yaratarak üstünlüğü ele alabilir. Üçlü, ikiliden daha durağandır; çünkü her bir üye eğer diğer ikisi arasındaki ilişkide bozulmalar olursa, aracı rol üstlenir. Bu tür grup dinamikleri, neden ikili üyelerinin (örneğin evli çiftler) genelde aralarındaki gerilimleri tartışmak için üçüncü bir kişiyi (danışman gibi) aradıklarını açıklamaktadır. Öte taraftan, üç kişiden ikisi üçüncüye düşüncelerini aktarmak için bir araya gelebilir ya da diğerini dışlayacak şekilde ilişkilerini yoğunlaştırabilir. Gruplar üç kişiden daha fazla olmaya başladığında, daha da durağan olurlar ve bir ya da daha fazla sayıda kişinin kaybından daha az etkilenirler. Aynı zamanda grup boyutunda büyümeler, sadece küçük gruplar içinde geçerli olan yoğun kişisel ilişkileri azaltır. Geniş gruplardaki ilişkilerin daha az kişisel bağlara dayanmasının ve bu gruplardaki ilişkilerde daha fazla resmî kural ve düzenlemeler olmasının sebebi budur. Grupların büyümesiyle beraber kuralların artmasının bir örneği olarak bürokrasi konusuna ileriki bölümlerde değineceğiz.

İbn Haldun’un on dördüncü yüzyılda kaleme aldığı Mukaddime adlı eser, aynı toplumsal gruba aidiyetin, insanlar arasında oluşturduğu bağlılık duygusundan söz etmektedir. Bu bağlılık duygusunu asabiye olarak tanımlayan, İbn-i Haldun’a göre asabiye, en genel olarak, bir grup ya da topluluk olarak birarada dayanışma içinde yaşamayı ifade eder.

İbn-i Haldun’un asabiye kavramına bağlı olarak ortaya koyduğu iki kavram vardır. Bunlar köysel biçimdeki kırsal yaşamı ifade eden bedevi (göçebe) ve kentsel yaşamı ifade eden hazari (yerleşik/kentli) kavramlarıdır. Göçebelik ve kırsal yaşam, aralarında yakınlık bağı (asabiye) olan kabilelere özgü bir yaşamdır.

Bedevi ve hazari yaşamın temel özelliklerine yakından bakacak olursak, birbirinden farklı tarzda örgütlenmiş bu iki tip yaşam biçimini şu şekilde karşılaştırabiliriz: Bedevi hayat tarzının ekonomik dayanağı, belirli üretim biçimlerine bağlı olmak biçiminde kendini göstermektedir. Bedevilikte, tarım ve çobanlık faaliyetlerinden herhangi biriyle ya da her ikisiyle birlikte uğraşmak esastır. Bedevilerin, tarım ya da çobanlık üretiminde bulunmalarında, belirli coğrafi konumlarda olmaları, kavimlerinin gelenek-göreneklerine göre gelişme farklılıkları ve dereceleri belirleyici olmaktadır. İbn-Haldun, bedeviliğin sadece göçebe hayat tarzı olmadığını, uygar hayat tarzından önce gelen toplum biçimlerinin tümünü kapsadığını belirtmektedir. Ona göre, bedevilik, uygar hayatın aslıdır ve bütün toplumların hazari hayat yaşamadan önce yaşadıkları ve geçirdikleri bir devredir. Bedeviliğin genel toplumsal karakterinin, dayanışma, birlik duygusu, kolektif hareket, eşitlik, kardeşlik gibi özellikler olduğu ileri sürülmüştür. Hazarilikte ise şehir yaşamı temeldir. Üretim düzeyi niteliksel ve niceliksel olarak yüksektir; bolluk ve refah hüküm sürer. Üretimin organizasyonu karmaşıktır. Bolluk ve refah üretimin çokluğundan ileri gelir. Hazarilikte sosyal hayatı da düzenleyen siyasal iktidar, bedevilikteki dayanışma rollerinin yerini almış olur.

İbn-i Haldun’a göre asabiye ekonomik, sosyal ve siyasal gelişmeyi sağlayan temel güçlerden birisidir. Ona göre, asabiyeyi maddi bir şey olmaktan ziyade “tinsel” bir şey olarak düşünmek gerekir. Ancak, asabiye sadece duygu olarak kalmaz, eyleme de geçen bir nitelik göstermektedir. Ümit Hassan’a  göre asabiye, düşmanların saldırısından korunmak, saldıranları kovmak (ve servet kazanmak), istilâlar, birlikte harekete geçmek ve diğer sosyal faaliyetlerle birlikte inşa edilir. Görüldüğü üzere, asabiyenin varlığını oluşturan temel olgu kendisini korumak, kazanmak, harekete geçmek ve sosyal faaliyette bulunmak gibi eylemlerdir. Bu bakımdan, asabiye esas olarak manevi bir birlik duygusu vermenin yanı sıra, soyut bir duygu düzeyinde kalan bir olgu değildir. Asabiye hem bir duygu hâli hem de insanları kolektif davranmaya iten bir eylem biçimidir; bu yönüyle kolektif bir duygu ve eylem hâlidir. Ortaklaşa yaşam ve örgütlenme belirli bir ortak düşünme ve ortak davranma stillerini doğurmaktadır.

Tönnies, cemaatin zayıflamasının kentlerde kapitalizmin gelişebilmesi için gereken koşullar olan rasyonalizm, hesaplı ilişkiler ve sözleşmeye dayalı yaşamın temellerini oluşturduğunu öne sürer.

Tönnies’e göre cemiyet (gesellschaft) ise modern kent hayatının bir görünümü olarak kişisel ve yakın ilişkilerden uzak, yapay, soğuk ve geçici ilişkilerin egemen olduğu bir grup hâlidir. Cemiyet tipi gruplarda hukuk, sözleşme, kamuoyu, para ekonomisi ve rasyonellik ön plandadır. Mekâna ve toplumsal gruba bağlılık azalır ve kişisel çıkarlar önceliklidir. Bireysel farklılıklar, özel yaşam, tercihler değerlidir. Bireyin üzerindeki grubun sosyal kontrolü zayıflamıştır.

Max Weber ideal bir bürokratik örgütün altı anahtar unsurundan söz etmektedir: Uzmanlaşma, hiyerarşik yapı, kurallar ve düzenlemeler, teknik yetenek, gayrişahsi ilişkiler (kişisel olmayan ilişkiler), resmî ve yazılı iletişim.

Bürokrasinin sahip olduğu katı kurallar demokrasiyi tehdit etmektedir. Dahası bürokratik örgütlerin artışı, demokrasinin gerçekleşmesini önleyici bir unsura dönüşmektedir. Siyasal partileri ve sendikaları inceleyen Michels, demokrasinin sadece kağıt üzerinde kaldığını ve uygulamada söz konusu olmadığını iddia etmiştir. Ona göre, örgütler büyüdükçe bürokratikleşmekte ve bürokratikleştikçe de grup üyeleri veya yönetilenler karar alma sürecinden uzaklaşmaktadır. Örgütlerin büyümesi, güçlü liderlere gereksinimleri arttırmaktadır. Bu da lider oligarşisinin önünü açmaktadır. Bir başka deyişle, örgüt tarzı grup ilişkilerinde çok az sayıda insan yönetime egemen olmakta ve toplumun bütünü üzerinde egemenlik kurar hâle gelmektedir. Diğer yandan, modern resmî örgütler yani bürokratik kurumlar sahip oldukları tavizsiz ve standart çalışma prensipleri nedeniyle haklı olarak oldukça ağır eleştiriler almıştır. Weber aslında, bürokrasiyi üretkenliğin bir modeli olarak ele almıştır. Bununla birlikte, bürokrasinin her işi teknik bir rasyonaliteye indirgemesi, insani olaylarda esnekliği yitirmesi ciddi eleştiriler almıştır. Weber’e göre modern resmî örgütleri temsil eden bürokrasi, insanları sürekli olarak dönen bir çarkın içindeki dişliye indirgeyerek bireylerin insanlıktan uzaklaşması, robotlaşması ve yabancılaşmasına neden olmaktadır. Bürokrasinin muhatap olduğu bütün bireylere standart kurallar uygulaması ve bu kuralların esnetilememesi, birçok bireyi mağdur edebilmekte ve zorlamaktadır. Bu yönüyle bürokrasi demokrasiyi zedeleyen özelliklere sahip görünmektedir. İnsanlara böyle standart bir şekilde yaklaşması nedeniyle verimsizlik ve şekilcilik bürokrasinin neredeyse ayrılmaz bir parçası olabilmektedir.

Manuel Castells’e göre, enformasyon ve bilişim teknolojilerinde meydana gelen devrimler tüm toplumsal ilişkilerimizi geri dönülmez bir biçimde dönüştürmektedir. Bilişim devrimi, basitçe ekonomik bir olgu değildir. Bilişim alanındaki devrimler, yeni bir toplumsal düzen tipine ve yeni bir enformasyon toplumuna veya ağ toplumuna yol açma potansiyeline sahiptir. Enformasyon toplumları, sadece bilginin önemli olduğu toplumlar değildir. Aynı zamanda, bu topluluklardaki bilgi ağlarının toplumsal hayata nüfuz ettiği ve onun temelini teşkil ettiği söylenebilir. İş hayatı ve boş zaman faaliyetlerinden oy verme davranışına ve alışverişlere kadar bütün bireysel ve toplumsal etkinlik biçimlerini etkilemektedir. Ağ toplumunda toplumsal ilişkiler ve gruplar, medya ve yeni teknolojiler tarafından desteklenir ve geliştirilir; ancak giderek bilgisayarlar ve mobil telefonlar aracılığıyla interaktif ve kişiler arası hâle gelir. Ağlar ve enformasyon akışları sadece ağ toplumunun bir parçası değildir, bizzat kültürün kendisi hâline gelmiştir. Enformasyon ağlarının dünya çapında işlediği bir ağ toplumu çağında uzaklık ve mekân önemini kaybetmiştir . Manuel Castells’e göre, bireyler artık küresel ve yerel olarak örülmüş, birbiriyle bağıntılı ağ toplumu içinde yaşamaktadır. Castells, Ağ Toplumunun Yükselişi adlı eserinde interaktif bilgisayar ağlarının, yeni sosyal iletişim biçimleri ve kanalları yaratarak, hayatı şekillendirerek, aynı zamanda hayat tarafından şekillendirilip katlanarak büyüdüğünü belirtmektedir.

Castells’e göre, enformasyonu ön plana çıkaran ağ toplumu bilişim teknolojileri tarafından harekete geçirilen, bilişim ağlarında oluşan ve tüm küreye yayılmış yeni bir toplumsal organizasyon yapısıdır.

Tüketim toplumunun tek tipleştirici kültürel kodlarına ve ağ toplumunun sanal gerçekliğinin her an değişen belirsiz yapısına karşı insanlar gittikçe etnik, dini ya da cinsiyete dayanan ilksel kimliklerine ve gruplarına sarılmaya başlamışlardır.

İbn Haldun’un on dördüncü yüzyılda kaleme aldığı Mukaddime adlı eser, aynı toplumsal gruba aidiyetin, insanlar arasında oluşturduğu bağlılık duygusundan söz etmektedir.

Simmel, iki kişiden oluşan sosyal grup için ikili (dyad) kavramını kullanmıştır.

Asabiye kavramı, bazı düşünürlerce dayanışma duygusu, komünal ruh, sosyal bağ, grup duygusu, grup dayanışması gibi farklı kavramlara atfen ele alınmıştır.

Üçlü, ikiliden daha durağandır.

Birincil gruplarda amaç belirsizken ikincil gruplarda amaç belirlidir.

Tönnies’e göre toplumlar tarihsel olarak endüstrileşme öncesinde ve sonrasında farklı toplumsal grup formlarına sahip olmuştur. Endüstri öncesi toplumların temel örgütlenme biçimi ve toplumsal grup formu cemaat (gemeinschaft) iken, endüstriyel toplumlar cemiyet (gesellschaft) tarzı toplumsal grup formuna sahip olmuştur.

İç ve dış grup kavramlarını ilk kez William Graham Sumner, insanların kendi gruplarını (iç grup), rekabet hâlindeki ya da karşıt gruplardan (dış grup) daha çok sevmeye eğilimli olduğunu göstermek için kullanmıştır

Max Weber ideal bir bürokratik örgütün altı anahtar unsurundan söz etmektedir: Uzmanlaşma, hiyerarşik yapı, kurallar ve düzenlemeler, teknik yetenek, gayrişahsi ilişkiler (kişisel olmayan ilişkiler), resmî ve yazılı iletişim.

Sanal cemaat terimini ilk kez Howard Rheingold kullanmıştır.

Ağ toplumu teorisi Manuel Castells'' e aittir.