SOSYOLOJİ II

H. Marshall’ın vatandaşlığın siyasal, medeni ve özellikle sosyal haklar üzerinden sahip olduğu eşitlik haklarının kapitalizmin yarattığı eşitsizlik­lerin üstesinden gelebileceğine inandığı vatandaşlık teorisini etraflıca değerlendireceğiz.

Geleneksel toplumlarda ve tarım toplumlarında yaygın olan kast sistemi bireylerin do­ğumlarıyla beraber kazandıkları nitelikler üzerine dayalı ve sınıflar arası geçişliliklere kapalı bir hiyerarşik toplum biçimidir. Kast sistemi, tamamen kapalı bir sistemdir çün­kü kişinin tüm geleceğini içine doğduğu kast ya da sınıf belirler.

Feodalizm, doğuştan gelen soyluluğa dayanan bir geleneksel aristokrasinin bulunduğu yerlerde ortaya çıkmıştır. İngiltere'de feodal dönemin bir kalıntısı olarak hâlâ, sembolik de olsa doğuştan getirilen unvanlar tanınmaktadır.

Toplumsal sınıf, ekonomik ilişkilerdeki eşitsizliklere dayanan bir tabakalaşma biçimidir.  Sınıflı toplumlarda, bazı insanlar açısından sınıflar arası hareket oldukça sınırlı ve zordur. Son yıllarda yapılan bazı araştırmalara göre, bireylerin ekonomik kökenindeki de­zavantajlı durumun değişmesi, beş altı kuşağı bulabilmektedir. Bir kuşak boyunca sosyal hareketlilik sınırlı düzeyde kalmaktadır. Zengin ailelerin çocuklarının zengin olma, fakir ailelerin ise çocuklarının da fakir olma eğilimi daha yüksektir.

Kigsley Davis ve Wilbert Moore, 1945’te yayımladıkları “Tabakalaşmanın Bazı İlkele­ri” adlı makalelerinde işlevselci bir toplumsal tabakalaşma yaklaşımı geliştirdi. Davis ve Moore’a göre, bütün toplumlar eşitsiz bir tabakalaşma sistemini bünyesinde barındır­maktadır. İşlevselci kurama göre, farklı toplumsal tabakalar arası toplumsal eşitsizlik, toplumun devamı ve korunması açısından olumlu bir işlev görür; ama aynı zamanda, toplumsal rol farklılaşmasının olduğu bütün toplumlarda toplumsal tabakalaşma ve eşit­sizlik kaçınılmazdır .

Kölelik, dünyada yaygın bir şekilde uzun yüzyıllar süren bir toplumsal tabakalaşma sistemi olmuştur.  Bir özgür kişinin bir başka özgür kişi üzerinde zaman zaman kurduğu görülen otorite ilişkisinden farklı olarak, efendinin köle üzerindeki iktidarı, en azından ilke olarak sınırsızdır; efendinin iktidarını istediği gibi serbestçe kullanmasının önünde herhangi bir engel ve kısıtlama söz konusu değildir. Efendi ve köle arasındaki ilişki, kölenin birinin “mülkiyeti” ya da “sahipliği”nde oluşu ile ifade edilmektedir. İkincisi, köleler özgür insanlara kıyasla çok kötü koşullarda yaşamlarını sürdürmektedir. Kölenin hiçbir siyasal hakkı yoktur. Köle seçmen olamaz, kamu organlarına ve meclislere katılamaz. Toplumsal bakımdan yok sayılmaktadır. Üçüncüsü, köle zor yoluyla çalışmaya zorlanan ve angarya işlerin bireyidir. Görüldüğü üzere, çalışmadığında ölüme razı olması gereken bir bireydir burada söz konusu olan. Köle, ekonomik ve siyasal haklar açısından hiç bir hakka sahip olmayan ve efendinin sınırsız yetkisine tabi olan bir bireydir. Aslında köle, sosyal hakları tümüyle kısıtlanmış yaşayan bir ölüdür.

Geleneksel toplumlarda ve tarım toplumlarında yaygın olan kast sistemi bireylerin doğumlarıyla beraber kazandıkları nitelikler üzerine dayalı ve sınıflar arası geçişliliklere kapalı bir hiyerarşik toplum biçimidir. Kast sistemi, tamamen kapalı bir sistemdir çünkü kişinin tüm geleceğini içine doğduğu kast ya da sınıf belirler. Bireysel çabalara dayalı toplumsal hareketlilik ya hiç yoktur ya da çok azdır. Kast sistemi gruplar arasında katı bir hiyerarşi yaratır ve bireylerin hayat tarzını, statüsünü ve meslek seçimini belirler. Hindistan’da 2000’li yıllardan itibaren kast sistemi yasal olarak yasaklanmış olmasına rağmen kırsal bölgelerde yaşamaya devam etmektedir.

Toplumsal tabakalaşma insanların gelir, cinsiyet, ırk gibi özellikleri açısından bir hiyerarşi içinde sıralanması, bazı insanların diğerlerinden daha ayrıcalıklı haklara, ekonomik güce, prestij ve imkânlara sahip olması durumudur. Diğer bir deyişle toplumsal tabakalaşma ırk, etnisite, cinsiyet ve sınıf özelliklerine göre insanların ya da grupların derecelenmesi durumudur. Doğru cevap B'dir.

Kölelik, bazı insanların başkalarının malı olduğu bir ekonomik ve sosyal eşitsizlik biçimidir. 

Bir özgür kişinin bir başka özgür kişi üzerinde zaman zaman kurduğu görülen otorite ilişkisinden farklı olarak, efendinin köle üzerindeki iktidarı, en azından ilke olarak sınırsızdır; efendinin iktidarını istediği gibi serbestçe kullanmasının önünde herhangi bir engel ve kısıtlama söz konusu değildir. Efendi ve köle arasındaki ilişki, kölenin birinin “mülkiyeti” ya da “sahipliği”nde oluşu ile ifade edilmektedir. İkincisi, köleler özgür insanlara kıyasla çok kötü koşullarda yaşamlarını sürdürmektedir. Kölenin hiçbir siyasal hakkı yoktur. Köle seçmen olamaz, kamu organlarına ve meclislere katılamaz. Toplumsal bakımdan yok sayılmaktadır. Üçüncüsü, köle zor yoluyla çalışmaya zorlanan ve angarya işlerin bireyidir. Görüldüğü üzere, çalışmadığında ölüme razı olması gereken bir bireydir burada söz konusu olan. Köle, ekonomik ve siyasal haklar açısından hiç bir hakka sahip olmayan ve efendinin sınırsız yetkisine tabi olan bir bireydir. Aslında köle, sosyal hakları tümüyle kısıtlanmış yaşayan bir ölüdür. Doğru cevap D'dir.

Hindistan’da 2000’li yıllardan itibaren kast sistemi yasal olarak yasaklanmış olmasına rağmen kırsal bölgelerde yaşamaya devam etmektedir. Bu tabakalaşma sistemi dört kasta dayanmaktadır: Brahman (elitler), Kshatriya (savaşçılar), Vaishya (tüccarlar) ve Sudra (hizmetçiler). Bireyler doğuştan bu kastların birinde yer alırlar ve bu kastın sorumluluklarıyla tüm yaşamlarını sürdürürler. Kişinin tüm hayatını içinde olduğu kast belirlemektedir. Her kast sisteminde bireylerin sahip olduğu haklar açıkça belirlenmiştir. Hindistan’da “dokunulmazlar” kast sistemindeki en alttaki bireylerden oluşur ve yasa gereği, üst kastlardaki insanların onlardan uzak durmaları gerekir. Yüksek kastlardaki bireyler, düşük kasttaki bireylerle temas ettiklerinde kirleneceklerini düşünürler. Gelenekler ve kültürel formlar, hâlen bireyleri ana-babasının mesleğini yapmaya ve kendi kastından bireylerle evlenmeye zorlamaktadır. Doğru cevap C'dir.

Kast sistemi, tamamen kapalı bir sistemdir çünkü kişinin tüm geleceğini içine doğduğu kast ya da sınıf belirler. Bireysel çabalara dayalı toplumsal hareketlilik ya hiç yoktur ya da çok azdır. Kast sistemi gruplar arasında katı bir hiyerarşi yaratır ve bireylerin hayat tarzını, statüsünü ve meslek seçimini belirler. Kast kültürü, kast yaşamının işlemesi ve her kastın üyelerinin birbirleri ile evlenmesini zorunlu kılan kapalı evlilik biçimleri Hindu geleneğine dayanmaktadır. Hinduizm dininin ahlaki görev duygusuyla ayakta kalabilen kast sistemi, bireylere içinde doğdukları kastta yaşam boyu görevlerini mükemmel bir şekilde yerine getirirlerse sonraki hayatlarında bir üst kasta geçme hakkı kazanacaklarını öğütlemektedir. Bu yüzden kast sistemi uzun yıllar güçlü bir şekilde varlığını sürdürebilmiştir. Doğru cevap E'dir.

Feodalizm, üretimin tarıma dayalı olarak yapıldığı ve toprağa bağlı köylülerin (serf), soylu sınıftan gelen ayrıcalıklı toprak sahiplerinin topraklarını işleyerek geçimlerini sağladığı bir toplumsal sistemdir. Doğru cevap B'dir.

Meritokrasi (liyakate dayalı toplum) sosyal mevkilerin çoğunlukla eğitimsel başarı, beceri ve yetenek gibi niteliklerle hak edilerek kazanıldığı bir toplumdur. Ancak, bireyin güç ilişkilerine yakınlığı, ailesinin sosyal kökeni ve sınıfı da bireyin yaşam ve iş fırsatlarını büyük ölçüde etkilemektedir. Doğru cevap B'dir.

İşlevselci kuram sadece insanlara fırsat eşitliği sağlamanın yeterli olduğu kanaatindedir. Ancak bireylerin şartlarda ve sonuçlarda eşit olmaları gerektiği üzerinde hiç durmaz. Toplumsal konumların ve mesleklerin ödüllendirilmesi durumu, işlevselci kuramın iddia ettiği gibi, o mesleğin toplumdaki işlevi ve öneminden kaynaklanmayabilir, aksine iktidar çatışmalarının, piyasadaki rekabetin, kültürel anlayışların veya toplumsal kapalılığın bir ürünü olabilir. İşlevselci kuramının mesleklerin her birinin belli ödül derecelendirmeleri içinde bir önem sırasına sahip olduğu iddiası meslekler arasında doğal bir hiyerarşi ortaya koyar. Ancak işlevselci kuram bu meslekler hiyerarşisinin temellerini ve mantığını açıklamakta yetersizdir. Üst düzey işlerin (örneğin doktorluk) uzun, pahalı ve külfetli bir eğitim süreci nedeniyle yüksek düzeyde bir maddi kazancı gerektirdiğini ileri sürmek, başka meslek sahiplerinin (örneğin hemşirelik) aynı derecede külfetli bir eğitim gördükleri gerçeğini görmezden gelmektedir. İnsanların bir mesleğe yönelmesini ve eğitim almasını motive eden tek unsur, işlevselci yaklaşımın iddia ettiği gibi, o mesleğin karşılığında alacağı ödül değildir. Son olarak işlevselci yaklaşım, toplumdaki bazı mesleklerin daha önemli işlevlere sahip olmasının o mesleğin daha farklı ödüllendirilmesinin gerekçesi olduğunu öne sürmektedir. Buna göre, toplumsal eşitsizliğin kaynağında toplumda daha önemli işlevleri yerine getiren “yetenekli” insanların sahip olduğu meslekler ve farklı ödül sistemi vardır. Ancak toplumsal eşitsizliğin kaynağı sadece meslekler ve ödüllerin farklılığı olamaz. İşlevselci yaklaşım, toplumsal eşitsizliğin kökenlerindeki yapısal bazı faktörleri görmezlikten gelir. Doğru cevap E'dir.

Çatışmacı yaklaşım olarak da bilinen Marksist yaklaşıma göre, toplumda gücün ve servetin eşit olmayan dağılımı nedeniyle tabakalaşma ortaya çıkmaktadır. Toplumdaki çatışmanın temel kaynağı ise kapitalist sistemin yarattığı eşitsiz ekonomik ve siyasal ilişkilerdir. Doğru cevap C'dir.

Küçük burjuva sınıfı, ara bir sınıf olup ekonomik olarak kendi kendine yeterli olan serbest meslek sahip- lerinden, iş adamlarından ve kendi işletmesinde başka personele ihtiyaç duymadan kendi işini yapan vasıflı çalışanlardan oluşur. Doğru cevap A'dır.

Max Weber de toplumsal tabakalaşmanın en önemli belirleyici faktörünün toplumsal sınıflar olduğu konusunda Marx ile aynı düşüncededir. Bununla birlikte Weber’e göre, insanlar yalnızca ekonomik eşitsizlik temelinde derecelendirilemez. Weber, sosyoekono- mik statü kavramını kullandığı kendi tabakalaşma modelinde buna iki boyut daha ek- ler: statü (prestij) ve güç (iktidar). Weber’in tabakalaşma modelinde sınıfları toplumsal eşitsizliklere göre tanımlamanın ötesinde prestij, onur ve saygı toplumdaki farklı sınıflarla ilişkilendirilir. Doğru cevap A'dır.

Toplumsal sınıf sistemi, sanayileşmiş kapitalist toplumlara özgü bir tabakalaşma sistemidir. Toplumsal sınıf, ekonomik ilişkilerdeki eşitsizliklere dayanan bir tabakalaşma biçimidir. Bu sistemde insanlar sahip oldukları ekonomik güce göre, toplum içinde belli konumlar edinmektedir. Ekonomik ilişkilerdeki eşitsizlikler, toplumdaki ekonomik açıdan dezavantajlı grupların kaynaklara ve fırsatlara ulaşmalarını büyük ölçüde engellemektedir. Sınıflı toplumlarda, bazı insanlar açısından sınıflar arası hareket oldukça sınırlı ve zordur. Son yıllarda yapılan bazı araştırmalara göre, bireylerin ekonomik kökenindeki dezavantajlı durumun değişmesi, beş altı kuşağı bulabilmektedir. Bir kuşak boyunca sosyal hareketlilik sınırlı düzeyde kalmaktadır. Zengin ailelerin çocuklarının zengin olma, fakir ailelerin ise çocuklarının da fakir olma eğilimi daha yüksektir. Benzer şekilde ırk, etnisite ve toplumsal cinsiyet faktörleri de bireylerin eğitim ve istihdam imkânları ile öteki toplumsal fırsatlara ulaşabilmelerinde belirleyici yönde etki yapmaktadır.

Kigsley Davis ve Wilbert Moore, 1945’te yayımladıkları “Tabakalaşmanın Bazı İlkeleri” adlı makalelerinde işlevselci bir toplumsal tabakalaşma yaklaşımı geliştirdi. Davis ve Moore’a göre, bütün toplumlar eşitsiz bir tabakalaşma sistemini bünyesinde barındırmaktadır. İşlevselci kurama göre, farklı toplumsal tabakalar arası toplumsal eşitsizlik, toplumun devamı ve korunması açısından olumlu bir işlev görür; ama aynı zamanda, toplumsal rol farklılaşmasının olduğu bütün toplumlarda toplumsal tabakalaşma ve eşitsizlik kaçınılmazdır. İşlevselci kurama göre, toplumsal eşitsizlik her toplumda kaçınılmaz olduğu gibi gereklidir de.

İşlevselci yaklaşım oldukça tartışılmış ve eleştiriler almıştır.

Birincisi, işlevselci kuram sadece insanlara fırsat eşitliği sağlamanın yeterli olduğu kanaatindedir. Ancak bireylerin şartlarda ve sonuçlarda eşit olmaları gerektiği üzerinde hiç durmaz. Hâlbuki fırsat eşitliği sağladığınız bireylerin aile kökeni, kültürel sermaye vb. toplumsal koşulları birbirinden çok farklı ve eşitsizdir. Koşullarda söz konusu olan bu eşitsizlik yaşanan sonuçlarda da eşitsizliğe yol açacaktır. Bu kuram, insanlar arasındaki rekabet ve yarışta herkesin yarışa aynı yerden başladığını varsaymaktadır. Hâlbuki, bireylerin şartları asla eşit değildir. Yani, yarışa herkes aynı yerden başlamamaktadır.

İkincisi, toplumsal konumların ve mesleklerin ödüllendirilmesi durumu, işlevselci kuramın iddia ettiği gibi, o mesleğin toplumdaki işlevi ve öneminden kaynaklanmayabilir, aksine iktidar çatışmalarının, piyasadaki rekabetin, kültürel anlayışların veya toplumsal kapalılığın bir ürünü olabilir.

Üçüncüsü, işlevselci kuramının mesleklerin her birinin belli ödül derecelendirmeleri içinde bir önem sırasına sahip olduğu iddiası meslekler arasında doğal bir hiyerarşi ortaya koyar. Ancak işlevselci kuram bu meslekler hiyerarşisinin temellerini ve mantığını açıklamakta yetersizdir.

Dördüncüsü, üst düzey işlerin (örneğin doktorluk) uzun, pahalı ve külfetli bir eğitim süreci nedeniyle yüksek düzeyde bir maddi kazancı gerektirdiğini ileri sürmek, başka meslek sahiplerinin (örneğin hemşirelik) aynı derecede külfetli bir eğitim gördükleri gerçeğini görmezden gelmektedir.

Beşincisi, insanların bir mesleğe yönelmesini ve eğitim almasını motive eden tek unsur, işlevselci yaklaşımın iddia ettiği gibi, o mesleğin karşılığında alacağı ödül değildir. Bireyin meslek seçimini sahip olduğu sınıfsal kökeni, ailesinin tutumu, kültürel eğilimleri, ideolojik duruşu gibi başka sosyal faktörler de etkiler.

Son olarak işlevselci yaklaşım, toplumdaki bazı mesleklerin daha önemli işlevlere sahip olmasının o mesleğin daha farklı ödüllendirilmesinin gerekçesi olduğunu öne sürmektedir. Buna göre, toplumsal eşitsizliğin kaynağında toplumda daha önemli işlevleri yerine getiren “yetenekli” insanların sahip olduğu meslekler ve farklı ödül sistemi vardır. Ancak toplumsal eşitsizliğin kaynağı sadece meslekler ve ödüllerin farklılığı olamaz. İşlevselci yaklaşım, toplumsal eşitsizliğin kökenlerindeki yapısal bazı faktörleri görmezlikten gelir.