SOSYOLOJİ II

Sosyolojik düşünce geleneklerindeki en merkezî konulardan biri sosyal düzen meselesidir. Toplumların belli bir zaman diliminde sosyal yaşamı göreli olarak istikrarlı ve tahmin edilebilir kılan belli ilişki tarzları, örüntüleri, biçimleri barındırdığı farz edilir. ‘Sosyal düzen’ kavramının ifadesi olan bu ön kabul, hemen hemen tüm sosyal bilimlerin çıkış̧ noktasıdır ve sosyolojik yaklaşımlar ilgilerini, sosyal düzeni oluşturan, sivil toplumu ortaya çıkaran  sosyal süreçlere yöneltirler.

Toplumsal Değerler ve Düzen: Çatışma ve uzlaşı yaklaşımlarının dışında, düzeni sosyal yapılar çerçevesinde ele alan yaklaşım da vardır. Örneğin sosyal düzeni örf, adet ve alışkanlıkların ürünü olarak gören Durkheim’a göre, sosyal düzenin kurulması ve sürdürülmesinde devletin önemi göreceli olarak azdır. Özellikle modern toplumlarda bireyciliğin ön plana çıkmasıyla asıl olan sos- yal dayanışmadır. Bir başka bicimde söylenirse, iş bölümünün sonucu olarak ortaya çıkan devletin, sosyal düzenin isleyişinde hayati bir rolü̈ yoktur. Düzenin sigortası, bireylerin davranışlarına yön veren semboller, inançlar ve değerlerdir.

ToplumlaFiziksel kaynağa dayalı iktidar ilişkilerinde sıkça başvurulan teknik, zor kullanmadır. Zor kullanma, iktidar ilişkilerinin en görünür özelliklerinden biridir. Hatta Weber’e göre, modern toplumlarda devletin kullandığı en üstün iktidar olan siyasal iktidarın en önemli ayırt edici özelliği, meşru zor kullanma tekelini elinde tutmasıdır. En kibar isleyen modern demokratik toplumlarda bile nihai ikna aracı, şiddettir. Zira, şiddet aracıları üzerindeki denetim ve bu denetimi işletecek polis, asker teşkilatları oluşturmak siyasal iktidarın temel niteliklerindendir. Bu nitelik var olmadan hiç̧ bir devlet ayakta kalamaz. Her türden toplumun sosyal düzeni devam ettirecek yaptırımlardan oluşan bir cezalandırma mekanizmasına (dışlama, kapatma vb.) sahip olması, bu kaynağın kullanımına bağlıdır.

İktidar bazen karar verme, gündem belirleme, gündemi saptırma becerisi olabileceği gibi bazen de hegemonik (ikna ederek) tarzda başkalarının düşüncelerini, isteklerini veya ihtiyaçlarını belirleme seklinde ortaya çıkabilir. Bir anlamda iktidar ilişkisinin bir tarafı (A), çıkarıyla çatışsa da diğer tarafı (B) etkiler; B’ye gerçek çıkarının ne olduğu öğretilir, B’nin durumu belirlenir, onun için erişilebilir olan bilgiler yönlendirilebilir. Bu acıdan propaganda, ideoloji asılama, psikolojik kontrol gibi uygulamalar da iktidarla ilgilidir.

Sembolik kaynaklar kapsamındaki teknikler arasında propaganda, endoktrinasyon (fikir aşılama) ve yönlendirme (manipülasyon) yer alır. Televizyon, önemli bir propaganda, fikir aşılama ve yönlendirme aracıdır.

Weber’in otorite tipolojisindeki ikinci kategori “karizmatik otoritedir. Karizmatik otorite, olağanüstü̈ ve Tanrı vergisi kişiliğin otoritesidir. Yani, bir kişiye duyulan mutlak bağlılık ve güvene, söz konusu kişinin kahramanlığına ya da başka niteliklerine inanmaya dayalı otoritedir. Peygamberlerin otoritesi, siyaset alanında secimle iş başına gelen komu- tanın otoritesi, büyük demagogların ve siyasi liderlerin otoritesi bu tür otorite için verile- bilecek en belirgin örneklerdir.

Sosyal iktidarın üç̧ biçimi vardır. Bunlar: Ekonomik iktidar, ideolojik iktidar ve siyasal iktidardır.

Klasik Marksist yaklaşımda tüm siyasal süreç̧ devlet merkezli bir anlayışa dayanmaktadır. İktisadi ilişkilerin tüm sosyal ve siyasal yaşamı belirlediği varsayımıyla beraber, ekonomik iktidarın bir yansıması olan siyasal iktidarın modern devlette yoğunlaştığı anlayışı hâkimdi. Aslında Marx’ın yazılarında çok net bir devlet anlayışı yoktur; bazen araçsalcı, bazen işlevselci bazen de hakem devlet anlayışının izleri görülür.

Gramsci ve Althusser gibi Neo-Marksistler, Marx’ın kapitalist devletin ortadan kalkacağı ya da ancak zora dayalı olarak meşruluk iddiasında bulunabileceği biçimindeki öngörülerinin doğrulanmadığı kanaatindedirler. Çünkü işçi sınıfı ile proletarya arasındaki giderilmesi mümkün olmayan gerilime rağmen kapitalist devlet halen varlığını sürdürmekte ve meşruiyetini sadece zora dayalı olarak elde etmemektedir. Gramsci, kapitalist devletlerdeki uyrukların sadakatinin nasıl sürdürüldüğü, devletin daha da güçlenerek varlığını nasıl devam ettirdiği sorusuna cevap aramıştır. Onun bu cabası, ideolojinin işlevlerinden biri olan kültürel ve entelektüel hâkimiyeti hegemonya kavramı ile formüle etmesi ile sonuçlanmıştır. Böylece Marksist çözümlemeye kültür ve siyaset de eklenmiştir

Demokratik elit teorilerine benzer bir yaklaşımı benimseyen ve Dahl’in başını çektiği çoğulcular ise, iktidarın eşitsiz paylaşıldığını kabul etmekle beraber tüm iktidarın sadece tek bir azınlık grubunun elinde yoğunlaşmadığını, birbirine rakip çoğul seçkin gruplarından bahsedilebileceğini belirtirler. Poliarşi olarak adlandırılabilecek bu sistemde iktidar, rakip gruplar arasında üzerinde pazarlık yapılan bir kapasitedir ve sonuçta iktidar, çıkar- lar ittifakını temsil eden bu rakip ve gönüllü gruplar tarafından kullanılır.

Düzenin ancak zor kullanmakla mümkün olabileceğini benimseyen bu anlayışa göre, sosyal yaşamda düzenin ve itaatin çimentosu zor kullanmadır. Machiavelli, Hobbes gibi filozofların düşüncelerinde ve Freud’un psikanalizinde temellenen yaklaşıma göre insan, doğası gereği bencil, hedonist ve iktidar arayışındadır. Her birey saldırganlık ve cinsellik güdüleriyle doğar. İnsana ait bu özellikler ve güdüler, toplumsal istikrar için bir risktir. Böylesi bir varlığı zapt etmenin tek yolu zor kullanmaktır. 

İnsanın kendi özel amaçları, gurur, güven arayışı, haz, elemden sakınma, kar arayışı, itibar, tanınma, kamusal saygı görme örneklerinde olduğu gibi, birbirinden farklılaşabilir. İnsanlar, rasyonel çıkarlarının peşinde koşarken, doğal engellerle ve tehlikelerle yüz yüze gelirler. Bu engelleri bertaraf etmek için ise rasyonel bir tercihte bulunarak başkaları ile işbirliği içine girerler. İşte bu işbirliği beraberinde sosyal düzeni getirecektir. Yani çıkarlar, kendi başına, uzlaşma mekanizmasının dolayısıyla da toplumsal düzenin temelini oluştururlar.

Sosyal düzeni örf, adet ve alışkanlıkların ürünü olarak gören Durkheim’a göre, sosyal düzenin kurulması ve sürdürülmesinde devletin önemi göreceli olarak azdır. Özellikle modern toplumlarda bireyciliğin ön plana çıkmasıyla asıl olan sosyal dayanışmadıri Bir başka biçimde söylenirse, iş bölümünün sonucu olarak ortaya çıkan devletin, sosyal düzenin işleyişinde hayati bir rolü yoktur. Düzenin sigortası, bireylerin davranışlarına yön veren semboller, inançlar ve değerlerdir.

Toplumsal düzlemde işleyen iktidarın farklı kaynaklara bağlı olarak ortaya çıkabilir. Bu kapsamda üç temel kaynaktan bahsetmek mümkündür: fiziksel, ekonomik ve sembolik. Manipülasyon, propoganda ve fikir aşılama sembolik kaynakların örneklerindendir. İktidar elinde tuttuğu iletişim araçları ile halkı manipüle etme gücüne sahiptir.

Weber’in otorite tipolojisindeki üç kategoriden ilki geleneksel otoritedir. Buna “ezeli geçmiş”in otoritesi de denebilir. Hatırlanamayacak kadar eski uyma ve kâbul etme alışkanlıklarının kutsallaştırıldığı görenekler, geleneksel otoriteyi temsil ederler. Burada otoriteyi icra eden kişi ya da kişilerin belirlenmesinde geleneksel kurallar etkilidir. Bir kişinin otoritesine itaat edilmesinin gerekliliği de o kişinin geleneksel konumundan kaynaklanır (Weber, 2005, s. 55). Kralların, kraliçelerin ya da dini erkanın otoritesini, geleneksel otorite örnekleri olarak sıralamak mümkündür.

Verilen diğer ifadeler karizmatik otorite ile ilgili ifadelerdir.

Weber’in otorite tipolojisinde geleneksel, karizmatik ve yasal-ussal olmak üzere üç temel kategoriye yer vermesi, aslında meşruiyetin ölçütünün zamana ve mekâna göre değişebileceğini açık bir biçimde göstermektedir. Bunun dışında şuna da dikkat etmek gerekir: Weber’in sıraladığı her üç kategori de zihinsel bir tanımlamaya dayanmaktadır. Hiçbiri tarihsel gerçeklik ile örtüşmez. Bu sebeple, bu kategoriler birer ideal tiplemedir. Yani, bu ideal tiplerin hiçbiri gerçek hayatta bütün unsurlarıyla ya da eksiksiz olarak bulunmazlar. Aksine, her biri Weber’in maksatlı abartmalarla yaptığı tanımlardır. Gözleme dayalı durumların belli özellikleri, altları çizilmek suretiyle, belli bir amaca yönelik olarak ve birbirini tamamlayacak nitelikte bir araya getirilmişlerdir. İşte, birer ideal tip olarak otorite tipolojisinde yer alan kategorilerin zihinsel bir tanımlamaya dayalı olduklarını söylerken vurgulanmak istenen tam da budur. Bu noktada şuna da dikkat etmek gerekir: Bu kategorilerin hiçbiri saf olarak bulunmaz. Yani, Weber’in deyişiyle, meşruiyet her üç kategorinin karışımından elde edilebilir.

Toplumsal ilişkiler içinde işleyen “sosyal iktidar” kavramı, daha kapsamlı bir çerçeve içinde farklı iktidar biçimlerini de kapsar. Sosyal iktidarın üç biçimi vardır. Bunlar:

• Ekonomik iktidar: Nadir olan mal ve kaynakları elde tutup diğerlerinin emek gücüne sahip olmak,

• İdeolojik iktidar: Bir otorite tarafından desteklenen belirlenmiş bir yapıya ait fikirleri ve inançları elde tutmak,

• Siyasal iktidar: Fiziksel zor kullanmayı mümkün kılan birtakım donanımlara sahip olma ile temellenmiş yetki.

Sosyal çatışma kuramını benimseyen Marksizm, ekonomi merkezli yaklaşımında iktidarın toplumda eşitsiz dağılarak üretim araçlarına sahip olan yönetici sınıfın elinde yoğunlaştığını öne sürer. İktidar farklı kurumlara dağılmış gibi görünse de egemen sınıf bu iktidarı, kendi çıkarları doğrultusunda alt sınıf üyelerinin toplumu dönüştürme çabalarını engellemek için kullanır.

Klasik Marksist yaklaşımda tüm siyasal süreç devlet merkezli bir anlayışa dayanmaktadır. İktisadi ilişkilerin tüm sosyal ve siyasal yaşamı belirlediği varsayımıyla beraber, ekonomik iktidarın bir yansıması olan siyasal iktidarın modern devlette yoğunlaştığı anlayışı hâkimdi. Aslında Marx’ın yazılarında çok net bir devlet anlayışı yoktur; bazen araçsalcı, bazen işlevselci bazen de hakem devlet anlayışının izleri görülür. Ancak, Marx sonrası Marksist çözümlemelere kalan miras, ekonomist bir bakış açısıyla kapitalist yeniden üretim modelidir. Marksizmin odaklandığı ekonomist bakışa göre iktidar, sınıf tahakkümüne ve ekonominin buyruklarına tabi kılınmakla ilgilidir.

Çoğulcu modelin ele aldığı ana sorunlardan biri de iktidarın toplumda demokrasiyi mümkün kılacak kadar geniş bir yayılımının olup olmadığı meselesidir. Laswell ve Aron gibi düşünürler demokrasi açısından klasik elit yaklaşımını eleştirmişlerdir. Laswell, siyasal iktidarın en üst makamlarının seçkin bir azınlık tarafından elde tutulduğunu kâbul etmekle beraber, bu sürecin demokratik olabileceğini iddia etmiştir. Laswell’e göre, demokrasilerde seçkin bir azınlık da olsa siyasal iktidarı ellerinde tutanlar seçimle işbaşına gelirler ve yönetilen halk yığınları yönetenleri denetlerler. Klasik elit yaklaşımının belirttiği gibi siyasal iktidar azınlığın elindedir ama demokratik mekanizmalarla (seçim, baskı grupları, kamuoyu vb.) çoğunluğun azınlığı denetleyebildiği ölçüde demokrasiden bahsedilebilir. Hiçbir zaman çoğunluğun azınlığı yönettiğinin görülmediğini belirten Aron da, bu gerçeğe rağmen demokrasilerde elit grubun farklı fikir, ideoloji, sınıf ve meslek örgütleri tarafından dengelendiğini belirtir. Marksizmin ekonomik güce sahip sınıfın iktidara da sahip olduğu iddiasının aksine Aron, bu sınıfın kendileriyle ilgili kararları etkileyebileceğini ama tüm siyasal sürece hükmedemeyeceğini iddia eder. Ona göre çok partili demokratik sistemler rekabetçi doğalarıyla yönetici eliti sürekli yenileyip değiştirebilir.

Gramsci, kapitalist devletlerdeki uyrukların sadakatinin nasıl sürdürüldüğü, devletin daha da güçlenerek varlığını nasıl devam ettirdiği sorusuna cevap aramıştır. Onun bu çabası, ideolojinin işlevlerinden biri olan kültürel ve entelektüel hâkimiyeti hegemonya kavramı ile formüle etmesi ile sonuçlanmıştır. Böylece Marksist çözümlemeye kültür ve siyaset de eklenmiştir. Bu çerçevede Gramsci için anahtar kavram, ‘hegemonya’dır. Gramsci’nin kullandığı anlamıyla hegemonya, toplumdaki üst sınıfların hâkimiyetlerini alt tabakanın rızasına dayandırması anlamına gelir.

Althusser’in temel amacı  devletin iktisadi bir temelden görece bağımsız olduğunu ileri sürerek, Marksizmi ekonomizm indirgemeciliğinden kurtarmaktı. Bu çerçevede, iktisat son kertede nihai belirleyici olsa da üretim tarzının yeniden üretimi açısından birtakım özgünlükler vardır. Örneğin, feodal üretim tarzında, yeniden üretim kurumu olarak din hâkimken, kapitalist tarzda devlet merkezidir. Yeniden üretim ilişkisi açısından, iktisadi ilişkiler tek başına belirleyici değildir; iktisadi ve siyasal alanlar birbirini karşılıklı olarak belirler.