SOSYOLOJİ II - Deneme Sınavı - 4

Etnik bütünleşme modelleri söz konusu olduğunda asimilasyon, eritme potası ve çokkültürcülük olmak üzere üç temel uyum politikası ayırt edilmektedir. Bunlardan bütün etnik gruplar ya da kültürlerin birbirlerine karışması, melezleşmesiyle ortaya yeni bir kültürün çıktığı model eritme potasıdır. Doğru cevap B’dir.

Dünya Göç Örgütü’nün 2010 yılı raporundaki tahminler esas alınarak söylenirse, 2050 yılına kadar göçmenlerin 405 milyonu bulması beklenmektedir. Bununla birlikte, Avrupa’daki gelişmiş ülkelerin hepsinde nüfusun ortalama olarak % 10’u göçmenlerden oluşmaktadır.

Castles ve Miller’e (2008) göre, göç hareketleri her ne kadar özgül, tarihi örüntüler içinde cereyan etseler de, Akdeniz Bölgesi’nden Batı Avrupa’ya ve eski sömürgelerden sömürgeci ülkelere yaşanan göçler dört aşamadan geçmektedir. Üçüncü aşamada, aile birleşmesinin ön plana çıktığı, uzun dönemli kalışın bilincine varıldığı, göç alan ülkeye yönelimin arttığı, kendi kurumlarıyla birlikte yeni etnik toplulukların oluştuğu aşamadır.

1960’lı yıllarda Ranis, Fei ve Todaro’nun öncülüğünde geliştirilen ve neoklasik iktisat teorisinden esinlenen bu teorinin göçün yapısal belirleyicileri üzerinde odaklanan yaklaşımına göre göç, sermaye ve emeğin eşitsiz coğrafi dağılımından kaynaklanır. Buna göre, farklı bölgeler arasında ekonomik eşitsizliğin var olması bile tek başına göç akışlarının oluşması için yeterli olur.

Genel olarak, neoklasik yaklaşımlar, piyasa merkezlidir ve göçlerin tarihsel nedenlerini ihmal edip, devletin rolunun önemini görmezden gelmiştir.

Dünya sistemi yaklaşımı dünya ekonomisindeki eşitsiz ekonomik ve siyasal güç dağılımına dikkat çeker. Göç, sermaye için bir çeşit ucuz emek hareketidir.

Türkiye’de Avrupa’ya göçlerin tarihi 1950’li yıllara dayanmaktadır. İlk defa, Federal Almanya ve Türkiye arasında 30 Ekim 1961 tarihinde iş gücü gönderme anlaşması yapıldı ve bu anlaşmaya dayalı olarak yüz binlerce işçi Almanya’ya göç etti.

Kurumsal ırkçılık, yasalarda herhangi bir gruba karşı eşitsizlik yaratan ayrımcı ifadeler bulunmamasına rağmen, bir grubun diğerine üstün ve ayrıcalıklı konumunu koruyan ve meşrulaştıran birtakım kültürel ve kurumsal uygulama ve eğilimler olarak ifade edilebilir.

Zincirleme göç, bireylerin daha önce göç etmiş akrabaları, hemşehrileri, arkadaşları veya aile üyelerinin sayesinde karşılaşacakları risklerin ve göç etme maliyetlerinin azalması için bu kişilerin yanına göç etme eğilimine girmesi sürecidir.

Ekonomik ve sosyal yetersizliklerin yanı sıra altyapı ve konut gibi fiziksel anlamda yetersizliklerin söz konusu olduğu ya da yoğun sanayileşme nedeniyle işlevini yitirmiş ve terk edilmiş yoksul mahallelere çöküntü alanları denir. Kentin karanlık, plansız, imarsız ve düzensiz alanlarıdır.

1910’lardan itibaren Türk ve/veya Müslüman nüfusların eski Osmanlı ülkelerinden Türkiye’ye zorunlu göçü yaşanmıştır.

Kimlik kavramı, id (o), idem (aynı/özdeş olan), ident (aynı) ve identitatem (aynılık) kelimelerinden türetilmiştir. Kimlik, ilk olarak 1400-1600 yılları arası Fransızcasında karşımıza çıkmaktadır. Kavramın etimolojik kökenlerine bakıldığında “aynı” ve “aynılık” anlamlarının öne çıktığı söylenebilir. Kimliğin genel sözlüklerde yer alan tanımlarına bakıldığında, tıpkı etimolojik kökeninde olduğu gibi, “aynı” ve “aynılık” anlamlarına gelecek biçimde kullanıldığını görebiliriz. Örneğin, The Oxford English Dictionary’de kimlik için şöyle bir tanım yapılıyor: i) Öz, bileşim, doğa, özellikler veya üzerinde düşünülen belli vasıflar esasında aynı olma niteliği veya keyfiyeti; mutlak veya özsel aynılık, birlik; ii) bir kişinin veya bir şeyin her zaman ve durumda aynılığı; bir kişinin veya şeyin kendi olma şartı ya da gerçekliği; bireysellik, kişilik; kişisel veya bireysel mevcudiyet; iii) hep kendisinin aynısı olan şey. Şimdi bir de Türk Dil Kurumunun Genel Türkçe Sözlüğü’ndeki tanıma bakalım: i) Sosyal bir varlık olarak insana özgü belirti, nitelik ve özelliklerle, birinin belirli bir kimse olmasını sağlayan şartların bütünü; ii) kişinin kim olduğunu tanıtan belge, hüviyet; iii) herhangi bir nesneyi belirlemeye yarayan özelliklerin bütünü. Yukarıdaki tanımlardan hareket ettiğimizde, kimlik kavramının daha çok aynılık, süreklilik, özdeşlik, kişiyi başkalarından ayıran özelliklerinin tümü gibi anlamlara gelecek biçimde kullanıldığını görürüz.

Kimlik kavramının uzmanlar tarafından kullanımlarından hareketle beş temel kategori tespit edlilebilmiştir:

i. Toplumsal ve politik eylemin temeli olarak anlaşıldığında, kimlik, toplumsal ve politik eylemin araçsal olmayan türünü kavramsallaştırma ve açıklama çabası içinde ‘çıkar’ın tersidir. Bir başka biçimde söylenirse, sözde evrensel bir kişisel çıkardan ziyade dikkate değer bir öz-anlama tarafından yönetilen bireysel/kolektif eylemin altını çizmek üzere kullanılır. Kimliğin bu kullanımı muhtemelen en genel kullanımıdır. Sıklıkla diğer kullanımların içinde de bu türden bir kullanım içerilir.

ii. Özellikle kolektif bir fenomen olarak anlaşıldığında, kimlik, bir grup ya da kategorinin üyeleri arasındaki temel ve nihai aynılığı belirtir. Bu aynılığın kendisini dayanışmada, ortak eğilimlerde veya kolektif eylemlerde göstermesi beklenir. Bu kullanıma özellikle cinsiyet, ırk, etnisite ve millî kimlik esasında ortaya çıkan toplumsal hareketlerle ilgili literatürde rastlanır.

iii. Bireysel ya da kolektif kendiliğin (selfhood) merkezî bir boyutu olarak veya toplumsal varlığın temel koşulu olarak anlaşıldığında, kimlikten bazı şeyleri derin, temel, daimî ve kurucu olarak vurgulaması beklenir. Bu kullanım, her ne kadar ırk, etnisite ve milliyetçilikle ilgili literatürde tercih ediliyorsa da, psikoloji (veya psikanaliz) literatürünün, özellikle de Erikson’dan etkilenen literatürün yapı taşlarından biridir.

iv. Toplumsal veya politik eylemin bir ürünü olarak anlaşıldığında, kimlikten kolektif eylemi mümkün kılan öz-anlama, dayanışma veya grup olma niteliğinin karşılıklı etkileşimlerin ürünü olan gelişiminin altını çizmesi beklenir. Ağırlıklı olarak yeni toplumsal hareketler literatüründe rastlanan bu kullanımda, kimlik hem toplumsal ve politik eylemin olumsal (olması kadar olmaması da mümkün olan) bir ürünü olarak hem de daha sonraki bir eylemin temeli veya esası olarak tasavvur edilir.

v. Çoğul ve rekabet hâlindeki söylemlerin çok çabuk ortadan kalkan bir ürünü olarak tasavvur edildiğinde, kimlikten çağdaş benliğin değişken, çoğul, dalgalı ve parçalı doğasının altını çizmesi beklenir. Bu kullanıma özellikle Michel Foucault’dan etkilenen post-yapısalcılık ve post-modernizm literatüründe rastlanır. Ayrıca, bir miktar farklı bir formda olmak kaydıyla, etnisite ile ilgili literatürde de kavramın bu tür bir kullanımına rastlamak mümkündür

Sosyal bilimlerde kimliğin yaygın bir biçimde kullanıma girmesi çok fazla eski tarihlere gitmez. En fazla 1960’ların sonları ya da 1970’lerin başlarından itibaren, kimlik kavramı belirgin bir popülarite kazanmıştır. Fakat, kavramın ön-tarihinde önemle akılda tutulması gereken üç hususa dikkat etmek gerekir.  Öncelikle, kimlik kavramı geleneksel toplumlardan modern toplumlara geçiş süreci ile birlikte düşünülmelidir. Bu bakımdan, kimlik modern zamanlara özgü bir sorunu ifade etmek üzere dolaşıma giren bir kavramdır. Söz konusu sorun “ben kimim?” sorusunun sorulmaya başlanması ile birlikte ortaya çıkmıştır. Geleneksel toplumlarda yaşayan insanlar için “ben kimim?” sorusunun bir karşılığı yoktur. Daha doğrusu geleneksel toplumlarda insanların “ben kimim?” sorusunu sormaları beklenmez. Buna gerek duymazlar. Çünkü, geleneksel toplumlarda her şey birbirinin benzeridir. Birbirine bağımlıdır. İnsan ve doğa imgeleri birbirinin âdeta yansımasıdır. Doğa, insan ve kültür arasında alabildiğine benzerlik hüküm sürmektedir. İnsan kendisini çevreleyen doğa ile tam bir uyum içindedir. Dahası, insan içine doğduğu aile ya da kabile ile öyle özdeşleşmiştir ki, kendisini bir bütün olarak doğal çevresine ait hisseder. Bu doğal çevrenin dışında bir varlık insan için düşünülebilir değildir. Bu evrede herhangi bir kimlik sorunu ortaya çıkmaz. Bir kimlik sorununun ortaya çıkması için insan, doğa ve kültür arasındaki kopmaz bağın, iç içe geçmenin sona ermesi gerekir (Taylor, 2006, s. 62) ki modernleşme süreci tam da böylesi bir kopuşu temsil eder. Modernlik, insanı hem doğadan hem de geleneksel bağlarından koparmanın, bir bakıma özgürleştirmenin adıdır. Bireyin kendi bireyselliğinin peşinde koşması için sunulan bir fırsattır. Bu sebeple kimliğin bir mesele olarak ortaya çıkmasının modern zamanlara özgü olduğunu söylemek gerekir.

Kimliğin ön-tarihine ilişkin akılda tutulması gereken bir başka önemli nokta şudur: G. W. Friedrich Hegel, William James, Sigmund Freud, George Herbert Mead, Edmund Husserl gibi isimlerin ortaya koydukları eserler içindeki kavram setinde her ne kadar kimlik kavramına rastlanmasa da, söz konusu isimlerin düşünceleri kimlik ile ilgili bir tartışmayı sürdürmek için oldukça hayati bir önem taşırlar. Ayrıca, kimlik kavramından önce belirgin bir yaygınlığa sahip olan benlik, bilinç, özbilinç, ben-özdeşliği gibi kavramsallaştırmalar, kimliğin ön-tarihinin unutulmaması gereken önemli eşikleridir.

Toplumsallaşmanın kimlik edinmedeki kritik önemini vurguladığımızda, aslında birey ve toplum arasındaki ilişkinin mahiyetini de tartışmaya başlamış oluruz. Birey ve toplum arasındaki ilişkiyi ele alan yaklaşımlar sosyolojide artık klasikleşmiş bir tartışmanın farklı tarafları olarak karşımıza çıkarlar. ‘Yapı’ ve ‘eylem’ kavram çifti etrafında yürütülen bu tartışmanın içinde üç ana bakış açısı öne çıkar.

Bu bakış açılarından ilki, Emile Durkheim’ın yapısal işlevselciliğinde en yalın ifadesini bulur. Durkheim’a göre toplum birey ile karşılaştırıldığında daha önceliklidir. Yani, toplum, bireylerin eylemlerinin toplamından çok daha fazlasını temsil eder. Dahası, bireylerin eylemlerinin önüne koyduğu sınırlar ile onu belirler.  Bu sınırlara, o, toplumsal yapı adını veriyor. Bu temel görüşten hareket edildiğinde, bireyin hem kimliğinin hem de diğer özelliklerinin mutlak surette toplum tarafından belirlendiğini vurgulamak gerekir. Durkheim’ın toplumu bireyin önüne koyan bu yaklaşımının karşısına E. Husserl’in öncülüğünü yaptığı fenomenolojik yaklaşımı ve J. P. Sartre’ın varoluşçuluğunu yerleştirebiliriz. Şöyle ki, söz konusu yaklaşımlarda birey ve onun eylemi toplumun önüne geçer. Birey etken bir varlık olarak, toplumun kendisine koyduğu sınırları aşma ve içinde yaşadığı toplumu dönüştürme potansiyeline sahiptir. Bu türden yaklaşımlar özetle Durkheim’ın yapısalcığını ters yüz ederler. Bireyi ve onun öznelliğini toplumsal yapıya karşı koruma altına alırlar. Birey ve toplum arasındaki ilişkiyi ele alan yaklaşımların içine bir üçüncüyü daha dâhil edebiliriz. Günümüzde daha çok Anthony Giddens’ın dillendirdiği bu yaklaşım, birey ve toplum arasındaki ilişkinin karşılıklılığını öne çıkarır. Yani bireyin bazı bakımlardan toplum tarafından sınırlandığını kabul etmekle birlikte bu sınırlanmaya direnen bir potansiyele de sahip olduğunu iddia eder. Mead, Goffman gibi etkileşimcilerin düşüncelerine çok şey borçlu olan bu yaklaşıma Giddens ‘yapılaşma teorisi’ adını veriyor. Söz konusu teoriye göre, insani varlıklar olarak bizler her ne isek, büyük ölçüde, karmaşık bir âdetler dizisi takip ettiğimiz için öyleyizdir. Öte yandan, bu bilgi yeteneğimizi eylemlerimize uyguladığımızda, kendilerini kaynak olarak kullandığımız kurallara ve âdetlere güç katarız. Demek ki, birey bir yönüyle nesneleşmiştir. Yani toplum tarafından belirlenmektedir. Diğer yönüyle ise, öznelliğini muhafaza edebilmektedir. Yani, toplum tarafından konulan sınırların hem belirlenmesinde hem de aşılmasında ciddi anlamda etki sahibidir.

Birey ve toplum arasındaki ilişkiyi ele alan üç temel bakış açısı, kimlik meselesi ile doğrudan ilişkilidir. Eğer Durkheimcı bir çizgiyi benimsemiş olsaydık, kimliğimizin tümüyle toplumsal yapı tarafından belirlendiğini iddia etmek gerekirdi. Öte yandan Sartre’ın ‘varoluşculuk’unu daha doğru bir yaklaşım olarak kabul edersek, kimliğin tümüyle bireylerin kendi edimlerinin bir ürünü olduğunu varsaymamız gerekirdi. Oysa, Giddens’ın ‘yapılaşma teorisi’ni takip ederek, kimliğin birey ve toplum arasındaki karşılıklı ilişkinin bir ürünü olduğunu söylemek pekâlâ mümkündür. Hangi yaklaşımı daha doğru kabul edersek edelim fark etmez. Sonuçta her durumda, insanın kimliğini başkaları ile ortak bir hayat yaşamaya borçlu olduğu gerçeği ile yüzleşiriz.

Yeni sosyal hareketler kime karşı mücadele etmektedirler? Bu soruya en tatmin edici cevaplardan birini Jurgen Habermas verir. Ona göre, yeni sosyal hareketler içinde yaşadığımız gündelik hayat dünyasının devlet ve piyasa tarafından kolonize edilmesine karşı mücadele etmektedirler. İki farklı koldan, devlet ve piyasa gündelik hayat dünyasını kendi kontrolleri altına almak isterler. Amaçları, kendi çıkarları doğrultusunda bir toplum inşa etmektir. Örneğin, toplumun içindeki farklılıklardan, çoğulluktan çok fazla hoşlanmayan ulus-devletler homojen bir toplum yaratmak amacıyla gündelik hayata müdahale ederler. Bu müdahalenin amacı devletçe temsil edilen milletle ya da millî kimlikle özdeş olmayan tüm kimlikleri birer ayrık otu gibi temizlemektir. Söz konusu müdahalenin gerekçesi ise, devletçe temsil edilen millî kimlikle özdeş olmayan tüm kimliklerin ilkel, habis, irrasyonel, yabani, terbiye edilmemiş birer ayrık otu gibi kabul edilmesidir. Ayrıca, ulus-devletin kimlikler çoğulluğunu, heterojenliği kaos, düzensizlik ve tanımlanamazlık ile eşleştirmesidir. Dolayısıyla, Zygmunt Bauman’ın düşüncelerinden hareketle söylenirse, bir düzen tesis etmek, tanımları sabitlemek ve bütün belirsizliklerin kökünü kazımak adına, ulusdevlet bahçeci bir faaliyet yürüterek gündelik hayat dünyasına müdahale eder. Onu tahakkümü altına alır, şeyleştirir.

Feminist hareket (kadın hareketi) dışındaki bütün yeni sosyal hareketler, savunmacı karakterleri ile öne çıkarlar.  Direnmeyi ve geri çekilmeyi merkezlerine yerleştiren bu hareketler, yeni alanlar kazanmaktansa biçimsel ve örgütlü eylem alanlarını yavaşlatmayı ve bloke etmeyi tercih ederler. Örneğin, tüm altgruplar (psikolojik destek grupları, dinsel fundamentalizmler ve etnik hareketler) kendi özerk, mikro alanlarını korumak adına direnirler.

Düşüncelerini kaynak mobilizasyonu paradigması kapsamında değerlendirebileceğimiz teorisyenler sahip oldukları değişik perspektiflere rağmen bazı ortak varsayımlara sahiptirler. Bu varsayımları şu şekilde sıralayabiliriz:

i) Sosyal hareketler kolektif davranışın çatışmacı perspektifinden hareketle anlaşılmalıdır;

ii) kurumsal olan ve olmayan kolektif hareket arasında temel bir farklılık yoktur;

iii) hem kurumsal olan hem de olmayan kolektif hareketler kurumsallaşmış güç ilişkileri çerçevesinde çıkar çatışmalarını içerir;

iv) kolektif hareket grupların çıkarlarını rasyonel bir biçimde savunmalarını içerir;

v) amaçlar ve şikayetler güç ilişkilerinin daimî ürünleridir ve hareketlerin oluşumunu açıklayamazlar;

vi) hareketin oluşumu kaynaklar ve fırsatlardaki değişimlere bağlıdır;

vii) başarı grubun bir siyasal aktör olarak tanınması veya artan maddi fayda ile gerçekleşir;

viii) hareketlilik (mobilizasyon) büyük ölçekli, özel amaçlı, bürokratik ve resmî örgütlenmeleri kapsar

Yeni sosyal hareketlerin kimlik temelli talepleri, devletin ve piyasanın gündelik hayat dünyasını kontrol etmeye yönelik teşebbüslerine bir karşı çıkıştı. Homojenleşmeye, standartlaşmaya karşı bir itirazdı. Farklılıkları görmezden gelinen, bastırılan toplumsal grupların kendi hayat biçimlerini korumaya yönelik çabalarını temsil ediyordu. Dolayısıyla içinde demokratikleşmeye, özgürleşmeye, eşitsizliklerin ortadan kaldırılmasına yönelik bir çağrıyı barındırıyordu. İşte bu türden çağrıları temsil etmesi itibarıyla kimlik politikalarının bir rüyayı temsil ettiğini söyleyebiliriz. Kimlik politikalarının bir rüyayı temsil edişinin bir başka önemli boyutu sığınılacak güvenli bir liman olarak görülmesi ile ilgilidir. Kimlik politikalarının siyasal hayat içinde belirgin bir ağırlık kazandığı 1990’lı yıllara bu açıdan dikkat etmek gerekir. Söz konusu yıllar, Soğuk Savaş’ın sona erdiği, neo-liberal ideolojinin küresel düzeyde yaygınlık kazandığı bir sürecin ifadesidir. Artık dünya tek kutupludur. Sosyalizm insanlık için liberalizm karşısında bir alternatif olmaktan çıkmıştır. Küresel bir ekonomi, kültür ve siyaset için Amerika Birleşik Devletleri öncülüğünde yeni bir dünya kurulmuştur. Bu yeni dünyada ulus-devletleri birbirinden ayıran sınırların gevşemesi ilk göze çarpan gelişmelerden biridir.