SOSYOLOJİ II - Deneme Sınavı - 4

Bourdieu, kültür ve ekonominin tabakalaşmada birlikte çok önemli bir rol oynadığını güçlü bir şekilde ortaya koymuştur. Tabakalaşmada, ekonominin sınıf­sal ayrımları ile kültürün sembolik ayrımları arasında karşılıklı bir ilişki olduğunu göster­meye çalışmıştır.

Marshall, kapitalizmin yarattığı ekonomik ve sosyal eşitsizliklerin, ancak vatandaşlara sağlanabilecek sosyal, siyasal ve medeni haklar ve eşitliklerle dengelenebileceğini öngörür.

Marx’ın toplumsal tabakalaşma anlayışı hem toplumdaki eşitsizlikleri yaratan toplumsal yapıları analiz eder hem de bu eşitsizlikleri ortadan kaldırabilecek toplumsal değişme olanaklarını ortaya koyar

Sermaye (burjuvazi) sınıfı ile işçilerin (proletarya) birbirlerine bağımlı olmaları önemli bir noktadır. Burjuvazi sınıfının ekonomik üretimde kullanacağı iş gücüne ihtiyacı vardır; işçiler ise üretim araçlarının mülkiyetine sahip olmadıklarından, burjuvazi sınıfının ödeyeceği ücretlere muhtaçtırlar. Ama bu karşılıklı bağımlılıkta eşitsiz bir ilişki söz konusudur ve şiddetli bir adaletsizlik vardır. İşçilerin yaptıkları iş ve emekleri üzerinde kontrol ve denetleme hakları neredeyse yoktur. Öte yandan, burjuvazi sınıfı ise, işçilerin emeği üzerinden kendi amacına uygun kârlar elde eder.  Marx, burjuvazinin, emeklerini ücret karşılığında satmak zorunda olan işçileri sömürdüğünü ve emekçilerin ürettiği artı değere el koyarak ayakta kaldığını öne sürer. Kapitalizmin ayırt edici özelliği, Marx’ın emeğin metalaşması dediği, insanların emek gücünün ticari bir mal gibi alınıp satılır hâle gelmesidir.

Sosyoloji alanında, toplumsal tabakalaşmayı ilk defa sistematik olarak inceleyen ve toplumsal yapıdaki eşitsizliklerin tabakalaşmanın temel dayanağı olduğunu ileri süren düşünür Marx’tır.

Marx’ın analizinde kapitalistler, ticari işletmeler, fabrikalar, toprak ve sermaye gibi üretim araçlarını elinde bulunduran ve bu ayrıcalıkları sayesinde de çalışanları sömüren sınıftır. Proletarya ise üretim araçlarının sahibi olmadığı gibi, ötekilerin emeklerini sömürmek gibi bir imkâna ve araçlara da sahip değildir. Marx işçileri, “emeklerinden başka satacak hiçbir şeyi olmayan” bir sınıf olarak tarif eder. Marx burjuvazi ve işçi sınıfına ek olarak, bir de ara bir kategori olarak küçük burjuva sınıfından bahseder. Küçük burjuva sınıfı, ara bir sınıf olup ekonomik olarak kendi kendine yeterli olan serbest meslek sahiplerinden, iş adamlarından ve kendi işletmesinde başka personele ihtiyaç duymadan kendi işini yapan vasıflı çalışanlardan oluşur. Küçük burjuvazi, Marx’a göre, zaman içinde ya mülkiyetini kaybedip işçi sınıfına dâhil olacak ya da daha zenginleşip büyük sermaye sınıfının yani burjuvazinin bir üyesi hâline gelecektir.

Otorite dağılımının yarattığı egemenler ve yönetilenler şeklindeki düşüncesi, Dahrendorf ’u çıkar grupları ve çıkar ilişkileri kavramlarını geliştirmeye yöneltmiştir. Her ilişki veya organizasyonda otorite konumundakiler statükolarını sürdürmeye, yönetilenler konumundakiler de değiştirmeye çalışırlar. Yönetenler ve yönetilenler arasındaki ilişkilerin temelini çıkar çatışması oluşturur. Bu çıkar çatışması çoğu kez gizli olabilir ancak otoritenin veya otorite konumundaki kişinin meşruluğu sorgulanmaya başlandığında çatışma açık hâle gelir hatta açık savaşa dönüşebilir.

Statü grupları birbirinden prestij, yani hem grubun kendi üyelerinin hem de başkalarının atfettikleri saygınlık düzeyi bakımından ayrılırlar.

Bir statü grubu, kendilerini eşitler, aynı değerde varlıklar olarak gören ve başka toplumsal grupların üstünde veya altında algılayan bir insanlar kümesidir.

Sınıflar, üretim ilişkilerindeki yerlerine göre tanımlanırken (mülkiyet sahibi olanlar sermaye sınıfı, emeklerinden başka satacak hiçbir şeyi olmayan mülksüzler ise işçi sınıfı olarak tanımlanır), statü grupları üretime değil tüketime göre tanımlanırlar. 

Bir statü grubu üyelerini birleştiren ve yakınlaştıran temel unsur hayat tarzlarıdır.

Statü grupları ekonomik çıkarlara göre değil, özel bir hayat tarzının ve toplumsal prestiji paylaştıkları bir grubun üyesi olarak davranırlar.

Statü grupları çok sıkıca örgütlenmiş gruplar değildir.

Toplumsal gruplara özelliğini veren bazı temel unsurlar vardır:

• Grup olarak adlandırılan sosyal birim, hem üyelerince, hem de dışarıdaki gözlemciler tarafından tanınabilmelidir. Bazı gizli dernekler bunun istisnası olsa bile, gruplar bilenebilir ve bilimsel araştırmalara konu olabilirler.

• Gruplar, toplumsal yapılardır. Her grup içinde bir tabakalaşma ve statü dağılımı mevcuttur.

• Gruptaki her üye kendi sosyal rolünü oynar. Böylece grup katılımı gerçekleşmiş olur. Örgütlenmiş tarzda herhangi bir kişisel eylemin bulunmadığı grubu düşünmek mümkün değildir.

• Grubun sürekliliği için karşılıklı ilişkiler son derece önemlidir. Bir başka deyişle, grup üyeleri arasında iletişim ve temas olmalıdır. Tek yönlü bir süreç olamaz. Sosyal süreç birlikte ve karşılıklı olmalıdır.

• Her grup kendi içinde davranış normlarına sahiptir. Davranış normlarının yazılı olması ve yönetmeliklere geçmiş olması zorunlu değildir.

• Grup üyeleri belirli ortak ilgi, çıkar ve değerleri paylaşırlar. Söz konusu ortak ilgi ve değerlere, bazı gruplarda özenle sahip çıkılır. Bazı gruplarda ise, ortak ilgi ve çıkarlar son derece belirsiz olabilir.

• Grup eyleminin yöneldiği bazı toplumsal hedefler bulunmalıdır. Her grup farklı derecelerde olmakla birlikte yine de bir veya birkaç amaca sahiptir. Hedef, grubun niçin veya hangi sebeple var olduğu sorusunun cevabını oluşturur.

• Bir grubun göreli de olsa bir sürekliliği olmalıdır. Bir başka deyişle, grubun zamana karşı belli düzeyde dayanıklılığının olması gerekir. Bu özellik bir toplumsal grubu, toplumsal yığınlardan ayıran temel özelliktir.

Simmel, iki kişiden oluşan sosyal grup için ikili (dyad) kavramını kullanmıştır. İkili içerisindeki toplumsal etkileşimin geniş gruplara nazaran daha yoğun olduğunu, çünkü hiç bir üyenin diğerine gösterdiği dikkati başkalarına göstermediğini açıklamıştır. Aşk ilişkileri, evlilikler ve yakın arkadaşlıklar tipik olarak ikili toplumsal gruba örnek verilebilir. Ancak, iki ayaklı sehpa gibi, ikililer istikrarsız ve dengesizdir. İkililerin her bir üyesi de ilişkinin yürümesi için çaba göstermek zorundadır; eğer iki kişiden birisi çıkarsa, grup ortadan kalkar. Öte yandan, evlilik ikili ilişkisi, toplumlar için önemli olduğundan yasal, ekonomik ve sıklıkla dini bağlarla desteklenmektedir.

İki kişinin meydana getirdiği bir grup olan ikili, mümkün olan en küçük toplumsal grubu oluşturur. İki insan daha geniş gruplarda rastlanmayan bir yakınlık kurabilirler, fakat ikilide genellikle toplumsal etkileşimin rekabet, karşılıklılık ve güç gibi başka temel öğelerinin etkili olduğu söylenebilir.

Üçlü (Triad) Üç kişiden oluşan üçlü gruplar, genellikle küçük gruplar içinde ikili gruplara göre daha dayanıklı görünse bile, üçlü gruplarda başka bazı problemler yaşanmaktadır. Çünkü üçlülerde her zaman bir ikili, bir de yalnız kalan bir kişi şeklinde bölünme eğilimi ortaya çıkar. Daha güçlü olan iki kişi daha güçsüz üçüncüye karşı bir koalisyon oluşturabilir, ya da en zayıf kişi diğer iki kişi arasında bir bölünme yaratarak üstünlüğü ele alabilir. Üçlü, ikiliden daha durağandır; çünkü her bir üye eğer diğer ikisi arasındaki ilişkide bozulmalar olursa, aracı rol üstlenir. Bu tür grup dinamikleri, neden ikili üyelerinin (örneğin evli çiftler) genelde aralarındaki gerilimleri tartışmak için üçüncü bir kişiyi (danışman gibi) aradıklarını açıklamaktadır. Öte taraftan, üç kişiden ikisi üçüncüye düşüncelerini aktarmak için bir araya gelebilir ya da diğerini dışlayacak şekilde ilişkilerini yoğunlaştırabilir. Gruplar üç kişiden daha fazla olmaya başladığında, daha da durağan olurlar ve bir ya da daha fazla sayıda kişinin kaybından daha az etkilenirler. Aynı zamanda grup boyutunda büyümeler, sadece küçük gruplar içinde geçerli olan yoğun kişisel ilişkileri azaltır. Geniş gruplardaki ilişkilerin daha az kişisel bağlara dayanmasının ve bu gruplardaki ilişkilerde daha fazla resmî kural ve düzenlemeler olmasının sebebi budur. Grupların büyümesiyle beraber kuralların artmasının bir örneği olarak bürokrasi konusuna ileriki bölümlerde değineceğiz.

İbn Haldun’un on dördüncü yüzyılda kaleme aldığı Mukaddime adlı eser, aynı toplumsal gruba aidiyetin, insanlar arasında oluşturduğu bağlılık duygusundan söz etmektedir. Bu bağlılık duygusunu asabiye olarak tanımlayan, İbn-i Haldun’a göre asabiye, en genel olarak, bir grup ya da topluluk olarak birarada dayanışma içinde yaşamayı ifade eder.

İbn-i Haldun’un asabiye kavramına bağlı olarak ortaya koyduğu iki kavram vardır. Bunlar köysel biçimdeki kırsal yaşamı ifade eden bedevi (göçebe) ve kentsel yaşamı ifade eden hazari (yerleşik/kentli) kavramlarıdır. Göçebelik ve kırsal yaşam, aralarında yakınlık bağı (asabiye) olan kabilelere özgü bir yaşamdır.

İbn-i Haldun’a göre asabiye ekonomik, sosyal ve siyasal gelişmeyi sağlayan temel güçlerden birisidir. Ona göre, asabiyeyi maddi bir şey olmaktan ziyade “tinsel” bir şey olarak düşünmek gerekir. Ancak, asabiye sadece duygu olarak kalmaz, eyleme de geçen bir nitelik göstermektedir. Ümit Hassan’a  göre asabiye, düşmanların saldırısından korunmak, saldıranları kovmak (ve servet kazanmak), istilâlar, birlikte harekete geçmek ve diğer sosyal faaliyetlerle birlikte inşa edilir. Görüldüğü üzere, asabiyenin varlığını oluşturan temel olgu kendisini korumak, kazanmak, harekete geçmek ve sosyal faaliyette bulunmak gibi eylemlerdir. Bu bakımdan, asabiye esas olarak manevi bir birlik duygusu vermenin yanı sıra, soyut bir duygu düzeyinde kalan bir olgu değildir. Asabiye hem bir duygu hâli hem de insanları kolektif davranmaya iten bir eylem biçimidir; bu yönüyle kolektif bir duygu ve eylem hâlidir. Ortaklaşa yaşam ve örgütlenme belirli bir ortak düşünme ve ortak davranma stillerini doğurmaktadır.

Tönnies, cemaatin zayıflamasının kentlerde kapitalizmin gelişebilmesi için gereken koşullar olan rasyonalizm, hesaplı ilişkiler ve sözleşmeye dayalı yaşamın temellerini oluşturduğunu öne sürer.

Tönnies’e göre cemiyet (gesellschaft) ise modern kent hayatının bir görünümü olarak kişisel ve yakın ilişkilerden uzak, yapay, soğuk ve geçici ilişkilerin egemen olduğu bir grup hâlidir. Cemiyet tipi gruplarda hukuk, sözleşme, kamuoyu, para ekonomisi ve rasyonellik ön plandadır. Mekâna ve toplumsal gruba bağlılık azalır ve kişisel çıkarlar önceliklidir. Bireysel farklılıklar, özel yaşam, tercihler değerlidir. Bireyin üzerindeki grubun sosyal kontrolü zayıflamıştır.

Max Weber ideal bir bürokratik örgütün altı anahtar unsurundan söz etmektedir: Uzmanlaşma, hiyerarşik yapı, kurallar ve düzenlemeler, teknik yetenek, gayrişahsi ilişkiler (kişisel olmayan ilişkiler), resmî ve yazılı iletişim.

Bürokrasinin sahip olduğu katı kurallar demokrasiyi tehdit etmektedir. Dahası bürokratik örgütlerin artışı, demokrasinin gerçekleşmesini önleyici bir unsura dönüşmektedir. Siyasal partileri ve sendikaları inceleyen Michels, demokrasinin sadece kağıt üzerinde kaldığını ve uygulamada söz konusu olmadığını iddia etmiştir. Ona göre, örgütler büyüdükçe bürokratikleşmekte ve bürokratikleştikçe de grup üyeleri veya yönetilenler karar alma sürecinden uzaklaşmaktadır. Örgütlerin büyümesi, güçlü liderlere gereksinimleri arttırmaktadır. Bu da lider oligarşisinin önünü açmaktadır. Bir başka deyişle, örgüt tarzı grup ilişkilerinde çok az sayıda insan yönetime egemen olmakta ve toplumun bütünü üzerinde egemenlik kurar hâle gelmektedir. Diğer yandan, modern resmî örgütler yani bürokratik kurumlar sahip oldukları tavizsiz ve standart çalışma prensipleri nedeniyle haklı olarak oldukça ağır eleştiriler almıştır. Weber aslında, bürokrasiyi üretkenliğin bir modeli olarak ele almıştır. Bununla birlikte, bürokrasinin her işi teknik bir rasyonaliteye indirgemesi, insani olaylarda esnekliği yitirmesi ciddi eleştiriler almıştır. Weber’e göre modern resmî örgütleri temsil eden bürokrasi, insanları sürekli olarak dönen bir çarkın içindeki dişliye indirgeyerek bireylerin insanlıktan uzaklaşması, robotlaşması ve yabancılaşmasına neden olmaktadır. Bürokrasinin muhatap olduğu bütün bireylere standart kurallar uygulaması ve bu kuralların esnetilememesi, birçok bireyi mağdur edebilmekte ve zorlamaktadır. Bu yönüyle bürokrasi demokrasiyi zedeleyen özelliklere sahip görünmektedir. İnsanlara böyle standart bir şekilde yaklaşması nedeniyle verimsizlik ve şekilcilik bürokrasinin neredeyse ayrılmaz bir parçası olabilmektedir.

Manuel Castells’e göre, enformasyon ve bilişim teknolojilerinde meydana gelen devrimler tüm toplumsal ilişkilerimizi geri dönülmez bir biçimde dönüştürmektedir. Bilişim devrimi, basitçe ekonomik bir olgu değildir. Bilişim alanındaki devrimler, yeni bir toplumsal düzen tipine ve yeni bir enformasyon toplumuna veya ağ toplumuna yol açma potansiyeline sahiptir. Enformasyon toplumları, sadece bilginin önemli olduğu toplumlar değildir. Aynı zamanda, bu topluluklardaki bilgi ağlarının toplumsal hayata nüfuz ettiği ve onun temelini teşkil ettiği söylenebilir. İş hayatı ve boş zaman faaliyetlerinden oy verme davranışına ve alışverişlere kadar bütün bireysel ve toplumsal etkinlik biçimlerini etkilemektedir. Ağ toplumunda toplumsal ilişkiler ve gruplar, medya ve yeni teknolojiler tarafından desteklenir ve geliştirilir; ancak giderek bilgisayarlar ve mobil telefonlar aracılığıyla interaktif ve kişiler arası hâle gelir. Ağlar ve enformasyon akışları sadece ağ toplumunun bir parçası değildir, bizzat kültürün kendisi hâline gelmiştir. Enformasyon ağlarının dünya çapında işlediği bir ağ toplumu çağında uzaklık ve mekân önemini kaybetmiştir . Manuel Castells’e göre, bireyler artık küresel ve yerel olarak örülmüş, birbiriyle bağıntılı ağ toplumu içinde yaşamaktadır. Castells, Ağ Toplumunun Yükselişi adlı eserinde interaktif bilgisayar ağlarının, yeni sosyal iletişim biçimleri ve kanalları yaratarak, hayatı şekillendirerek, aynı zamanda hayat tarafından şekillendirilip katlanarak büyüdüğünü belirtmektedir.

Castells’e göre, enformasyonu ön plana çıkaran ağ toplumu bilişim teknolojileri tarafından harekete geçirilen, bilişim ağlarında oluşan ve tüm küreye yayılmış yeni bir toplumsal organizasyon yapısıdır.

Tüketim toplumunun tek tipleştirici kültürel kodlarına ve ağ toplumunun sanal gerçekliğinin her an değişen belirsiz yapısına karşı insanlar gittikçe etnik, dini ya da cinsiyete dayanan ilksel kimliklerine ve gruplarına sarılmaya başlamışlardır.

Ekolojik Kuramı geliştiren ilk kent sosyologları olarak R. Park, R. McKenzie ve E. Burgess’in oluşturdukları kavramsal çerçeve içerisinde çeşitli kuram ve düşünürlerin etkilerini görmek mümkündür. Park, kentsel ekoloji disiplinini geliştirirken Comte, Spencer, W.I. Thomas, Darwin, Durkheim gibi birçok düşünürden etkilenmiştir. Chicago Okulun’da Robert Ezra Park’ın öncülük ettiği ekolojik perspektif, kent mekânını toplumsal süreçlerle iç içe örülmüş bir etken olarak kavramsallaştırma amacını taşıyan sistemli bir çabanın ilk örneklerini temsil eder. 

Burgess ve McKenzie, Park’ın sosyal ekoloji düşüncesini bir adım ileriye taşıyarak kentsel yapıyı merkezden dışa doğru uzanan bir dizi ortak merkezli halkalar şeklinde gösteren ünlü Boğa Gözü modelini oluşturdular. Bu modelde, şehrin motor dairesi, ulaşımın önemli bir kısmının varış yeri ve ulaşımın kilit noktalarının toplandığı, merkezde yer alan iş merkezleriydi. Bu bölgeyi çevreleyen alanda nüfus ve arazi kullanımının kaygan ve değişken olduğu “geçiş bölgesi” görülüyordu. Bu bölgede sürekli bir nüfus ve mülkiyet değişimi söz konusudur. Bu bölge ayrıca kentin ucuz işgücü pazarının yaşadığı alandır. Söz konusu alanın dışında ise, daha başarılı işçilerin kendilerine mülk alıp Amerikan tarzı hayata daha sıkı bağlandıkları işçi sınıfı konutları bulunuyordu. Bunun da dış çevresinde, daha zenginlerin daha büyük mülkleri ile birlikte orta sınıf konutları vardı. Son olarak, ulaşım hızı ve araçları geliştikçe daha büyük alana yayılan yerleşim bölgeleri bulunmaktaydı.

Simmel, metropol dünyasının tamamen paraya dayalı kurgusu içerisinde yarattığı kentsel çevre ile insan doğasının uyumsuz olduğunu belirtir. İnsan zihninin çok ötesinde bir hızla işleyen metropol dünyasında, Simmel’in metropol bireyi kendini güvensiz hisseder. Metropol’ün doğaya aykırı hızı ve barındırdığı insan zihninin sindiremeyeceği yoğunluktaki imgeler topluluğu kişiyi güvensizliğe iter. Bu durum Simmel’e göre gizli bir antipati ve fikri çatışmanın hazırlık aşamasına işaret eder. Simmel’e göre bireyler kenti, insanların, amaçların ve olayların itişip kalkışması olarak algılarlar. Bütün bu uyaranlar ve keşmekeş arasında boğulmayı engellemek için kentliler bezgin (blase) bir tutum geliştirirler ve kendilerini etraflarındaki çoğu şeye kapatırlar. Bu bezgin tutum veya başkalarına yönelik ilgisizlik, kent sakinlerinin diğer insanlara karşı acımasız olduğu anlamına gelmez; sadece zamanlarını ve enerjilerini kendileri için önemli olan insanlara ve işlere odaklayabilmek amacıyla bir yaşam stratejisi olarak başkalarına olan mesafelerini korurlar. Simmel, bu noktada metropole özgü bir usanmışlık (bezginlik) hâlinden bahseder. Usanmışlık, birbirine karşıt birçok uyaranın hızla değişimi ve bastırılması sebebiyle taşıyabileceğinden daha fazla yükün altına giren sinirlerin artık ayrım yapamaz ve tepki veremez hâle gelmesidir. Metropol bireylerinin bu bezginlik hâli kaçınılmaz olarak başka insanlara karşı mesafeli bir sosyal ilişki formuna dönüşür.

Eleştirel kent çalışmaları, kent konularını toplumsal bütünleşme yerine artan sınıf ve ırklar arası eşitsizlik, anomik örgüt bozulması yerine kentin köhneleşmesi ve çoğulculuk yerine güç ve birikim siyaseti olarak yeniden formüle ettiler. Bu çalışmaların çıkış noktası şudur: Halihazırdaki kentselleşme dinamikleri sermayenin menfaatineyken, öncelikleri ve faaliyetleri kentsel krizleri ortaya çıkarmaktadır.