SOSYOLOJİ II - Deneme Sınavı - 3

1970’lerde yeni kent sosyolojisini belirleyen temel eser, Manuel Castells’in bu dönemde yazdığı Kentsel Sorun (1977) kitabıdır. Castells, bu kitapta modern (tekelci) kapitalizmin, iş gücünün kendisini yeterli düzeyde yeniden üretmesini sağlamak için, devletin sunduğu mal ve hizmetlere (ya da “kolektif tüketim”e) giderek daha bağımlı hâle geldiğine işaret ederek, kapitalist kentleşmenin yapıları ile pratiklerini ayrıntılı olarak yorumlamıştır. Nitekim, devlet ve kentsel toplumsal hareketler arasındaki çatışmalar, kentlerde devletin sunduğu ya da sunamadığı bu mal ve hizmetler konusunda yoğunlaşmıştır.

Kollektif tüketim kavramı Castells'e aittir. Castells’e göre kentler, toplu (kolektif) tüketim süreçlerinin gerçekleştiği yerlerdir. Başka bir ifadeyle, kentlerde yaşayan insanlar evler, okullar, ulaşım hizmetleri ve boş zaman faaliyetlerinin tümü aracılığıyla modern sanayinin ürünlerini kolektif olarak tüketirler. 

Castells, kentsel mekân ile sosyal süreç arasındaki ilişkiyi; Harvey ise, kentsel devrim ya da global kentsel yaşantıyı vurgulamıştır. Castells’in yaklaşımında kent, kendisi için bir analiz nesnesi hâline gelmiş ancak bu kez kapital birikim süreçleri ile tanımlı bir çerçeveye oturtulmuştur. Harvey’de ise, kentin önemi, kapitalizmin krizlerine getirdiği çözümler ile sınırlıdır ve mekân kapitalizm için sermaye birikimini ilgilendirdiği ölçüde ele alınmaktadır.

Kentleşme sürecindeki bütün bu olumsuz gelişmelere karşın, Türkiye’nin kentleşme sorunlarının en azından görünürde kolaylıkla üstesinden gelinebilmesini sağlayan bazı özelliklerden bahsetmemiz gerekir. Kentleşme sorunlarının krize dönüşmeden kolayca çözümlenebiliyor olmasını sağlayan esas öğe, farklı toplum kesimlerinin kendiliğinden geliştirdiği mekânizmalardır. Türkiye, son 50 yılda yaşadığı kentleşmenin yarattığı sorunları ve büyük alt-üst oluşları enformel kurum ve mekânizmalar sayesinde kolay atlatabilmiştir. Kente gelen göçmenler gerek akrabalık gerekse hemşehrilik bağları üzerinden bir ilişki ağı kurmuştur. Göçmenler, kente yerleşme ve istihdam konularında akrabalık ve hemşehrilik ilişkilerinden faydalanmıştır. Hatta, kökene dayalı bu ilişkilerin yalnızca bir iş ve barınak bulma aracı değil, aynı zamanda bir kimlik kazanma mekânizması olduğu söylenebilir.  Özellikle zincirleme göç türü, bu ilişkilerin doğması ve yaygınlaşmasında etkili olmuştur. Gecekondu bölgeleri de çoğunlukla bu ilişkiler temelinde oluşturulmuştur. Aynı yöreden, ilçeden veya ilden gelen grupların bir arada yaşaması biçiminde tezahür eden bir “cemaatleşme” Türkiye kentleşmesinin önemli bir özelliğidir. Gecekondu bölgelerinde ortaya çıkan bu sosyal doku göçmenlere kentte önemli bir toplumsal çevre sağlamış ve kırla kent arasındaki pek çok farklılığın yarattığı sosyo-kültürel şoku hafifletici etki yapmıştır.

İdeal bir kentsel dönüşümün başlıca üç ayırt edici özelliği vardır. Birincisi, bir yerin doğasını değiştirmeyi ve yerleşik halk ile söz konusu yerin geleceğinde söz hakkı bulunan aktörleri sürece dâhil etmeyi amaçlamasıdır. İkincisi, bölgenin özel sorun ve potansiyellerine bağlı olarak, devletin temel işlevsel sorumlulukları ile kesişen çok çeşitli hedef ve faaliyetleri içerir. Üçüncüsü ise, süreçle ilişkili kurumsal yapılar değişkenlik gösterse de, farklı ilgi grupları arasında işleyen ortaklıkların oluşturulmasını gerektirmektedir

Devlet Planlama Teşkilatı (DPT) 1960 yılında kurulmuş, İmar ve İskan Bakanlığı’nın icracı kapasiteleri artırılmıştır. Planlama yetkisinin merkezde toplanması merkezi bir planlama anlayışını da beraberinde getirmiştir. Bu birinci döneme ait bir durumdur.

İkinci dönem büyük kentlerin dışa açık liberal ekonomiden ve küreselleşmeden etkilendiği 1980 ve 2000 yılları arasıdır. 1980’lerden sonra, dışarıya açılma politikasının benimsenmesiyle Türkiye bağlamında değişimler yaşanmaya başlanmıştır. Dışa açık ihracata yönelik kalkınma modeli uygulanmış; kentlerde sermaye piyasaları, serbest ticaret ve üretim, bankacılık alanlarında yeni kurumlar oluşmaya başlamış; altyapı politikalarında telekomünikasyon yatırımlarına öncelik verilmiş ve Türkiye’nin haberleşme kapasitesi artırılmıştır. 1980-2000 yılları arasında metropoliten kentlerde iki önemli gelişme gözlemlenmiştir. Bir yandan kent içinde ruhsatlı ve ruhsatsız yapılanma meydana gelmiş, öte yandan yerleşim alanları merkez dışına yayılmıştır. Bu dönemde kentsel dönüşüm kentiçi konut alanlarının yanı sıra, sanayi, merkez ve kıyı alanlarında da gözlemlenir. Yaşam kalitesi düşmüş ve riskli alanların yenilenmesi, sağlıklaştırılması veya yeniden canlandırılması şeklinde olmuştur.

Kentlere yeni gelenler büyümekte olan sanayiye ucuz emek sağlamışlardır. Hükümetler genelde popülist ve patronaj bazlı politikalar yürütmüşlerdir: çoğunlukla kamu arazisi üstüne kaçak inşa ettikleri evlere göz yumma ve belirli belediye hizmetleri sağlama karşılığında göçmenlerin oylarını alma şeklinde gelişen örtülü bir pazarlık mevcuttur. Bu vaatlerin sonucu olarak, 1966’da çıkan “Gecekondu Kanunu” bu gecekondu bölgelerinin kalıcılaşmasına zemin hazırlamıştır. 1980’lerde, devam eden kentleşme ve kent merkezlerinde artan bina yoğunluğu, hizmet sektöründeki gelişmeler gibi etmenler neticesinde orta sınıfın artan konut talebi gecekondu alanlarının birden değer kazanmasına yol açmıştır. Sonuç olarak, küçük bahçeli tek katlı evler yıkılıp çok katlı “apartman gecekondu”lar hâlini almıştır ve bu da daha sonra “gecekondu sahipleri” ve “gecekondu kiracıları” ayrımını yaratacak süreci başlatmıştır.

1980’li yıllardan itibaren, bazı gecekondular, ‘yapsatçı’ girişimciler tarafından üretilen bireysel konutlara ve çok katlı apartmanlara, kooperatif aracılığı ile meslek kuruluşlarının veya bankaların desteği ile toplu konuta dönüşmüştür. 1980’lerden sonra hem gecekondular hem de kent merkezindeki eski konut alanları apartmanlaşarak dönüşmüştür. Bu gelişmeler işgücünün örgütlenme biçimine göre çeşitlenmiştir. Kentte kalıcılık kazanan enformel kayıtdışı işgücü, işyerlerine yakın mesafede ruhsatsız ancak kalıcı nitelikli çok katlı gecekondu alanlarında yerleşmiştir. Kent ekonomisi ile bütünleşmiş ve çeşitlenmiş işgücü ise ruhsatlı veya ruhsatsız yapıların bulunduğu yeni gelişen orta ve düşük gelir grubunun oluşturduğu mahallelerdeki konutlara geçmiştir.

İktidar, bir bireyin yahut bireyler topluluğunun kendi istekleri doğrultusunda, rızaları olup olmadığına bakmaksızın diğer insanların davranışlarını etkileyebilme, yönlendirebilme veya denetleyebilmesi; toplumu yönetme, yönlendirme gücü, bu gücü elinde bulunduran otorite, ilişki veya organ anlamına gelmektedir.

Fiziksel kaynağa dayalı iktidar ilişkilerinde sıkça başvurulan teknik, zor kullanmadır. Zor kullanma, iktidar ilişkilerinin en görünür özelliklerinden biridir. Weber’e göre, modern toplumlarda devletin kullandığı en üstün iktidar olan siyasal iktidarın en önemli ayırt edici özelliği, meşru zor kullanma tekelini elinde tutmasıdır. En kibar işleyen modern demokratik toplumlarda bile nihai ikna aracı, şiddettir. Zira, şiddet araçları üzerindeki denetim ve bu denetimi işletecek polis, asker teşkilatları oluşturmak siyasal iktidarın temel niteliklerindendir.

Ekonomik kaynaklara sahip olanların iktidar elde etmeleri ve elde ettikleri iktidarlarını muhafaza etmeleri her zaman daha kolaydır. Bu kişiler, iktidarı elde etmelerini mümkün kılan ekonomik kaynakları dağıtma ve belli birey ya da grupları yararlandırma yoluna gidebilirler. Ekonomik kaynağa dayalı olarak iktidar ilişkilerinde başvurulan diğer bir yöntem de rütbe, makam, ödül gibi avantajların dağıtılmasıdır. Örneğin, işveren ile işçi, babasından harçlık alan çocuk ile baba arasındaki iktidar ilişkisinin kaynağı, önemli ölçüde ekonomiktir. Bu iktidar ilişkisinde zor kullanma yoktur; ama ekonomik yaptırımlar vardır. Para cezası, rütbe yükseltme ya da işten kovma gibi ödül ya da ceza mekanizmaları, bu kaynağa dayalı iktidar ilişkilerinde sıkça başvurulan tekniklerdir.

Hegemonya ikna ederek nüfuz etme, ikna aracılığıyla zora başvurmadan etkide bulunmak demektir. Gramsci hegemonyayı, “rızanın örgütlenmesi, bağımlı bilinç biçimlerinin şiddet ya da zora başvurulmadan inşa edildiği süreçler” olarak tanımlamaktadır.

A. Gramsci tarihsel blok kavramını kullanırken kültürel, politik ve ekonomik alanlar arasında bir ilişki olduğuna işaret etmektedir. Ayrıca, bir tarihsel bloğun inşa edilebilmesi için sıradan insanlarla entelektüeller, yönetilenler ile yönetenler ve yol gösterenler ile kendilerine gösterilen yoldan gidenler arasında organik bir bağ kurulması gerekir. Gramsci’ye göre egemen tarihsel blok sadece siyasal alan üzerinde değil, toplumun, toplumsal yaşamın bütününde tüm boyutlarıyla beraber etkili olur. Bu çerçevede popüler bilgi ve kültürün, bir şekilde egemen bloğun projesine kitlelerin katılımını güvenceye alacak şekilde geliştiğini belirtir. Gramsci, rıza sağlamanın zora dayanmayan biçimlerini hegemonya çerçevesinde çözümlemeye çalışır.

Karizmatik otorite, olağanüstü ve Tanrı vergisi kişiliğin otoritesidir. Bir kişiye duyulan mutlak bağlılık ve güvene, söz konusu kişinin kahramanlığına ya da başka niteliklerine inanmaya dayalı otoritedir. Peygamberlerin otoritesi, siyaset alanında seçimle iş başına gelen komutanın otoritesi, büyük demagogların ve siyasi liderlerin otoritesi bu tür otorite için verilebilecek en belirgin örneklerdir.

Weber, yasalara dayanan otoriteden ya da “yasal-ussal otorite”den bahseder. Bu otorite yasalar ve rasyonel kurallardan devşirilen “yetki”ye inanmaya dayanır. Modern bürokrasilerde istihdam edilmiş memurların ve benzeri siyasal güç sahiplerinin otoritesi bu tür bir otorite örneğidir

Elitist (seçkinci) modelin kuramsal kökleri Platon veya İbni Haldun’a kadar götürülebilse de modern dönemdeki en önemli temsilcileri Weberci gelenek içinde sayılan Mosca, Pareto, Michels ve Mills’dir.

Nietzsche’den esinlenen Foucault’ya göre iktidar, toplumsal bünyenin her düzleminde baskın bir iradenin, bireyler ve gruplar üzerine dayatılmasıdır. Bu hâkimiyeti dayatmanın çok çeşitli yolları olabilir.

Bir yönetim biçimi olarak teknokraside tüm karar verme süreçleri teknik uzmanların elindedir. Sadece bilgi, deneyim ve yetenek sahibi bilim insanlarının, örneğin mühendisler veya teknisyenlerin yönetim kademelerinde yer aldıkları bu yönetim biçiminde devletin, ekonominin ve sanayinin idare edilmesi süreçlerinden siyasetçiler dışlanmışlardır.

İbn Haldun’un on dördüncü yüzyılda kaleme aldığı Mukaddime adlı eser, aynı toplumsal gruba aidiyetin, insanlar arasında oluşturduğu bağlılık duygusundan söz etmektedir.

Simmel, iki kişiden oluşan sosyal grup için ikili (dyad) kavramını kullanmıştır.

Asabiye kavramı, bazı düşünürlerce dayanışma duygusu, komünal ruh, sosyal bağ, grup duygusu, grup dayanışması gibi farklı kavramlara atfen ele alınmıştır.

Üçlü, ikiliden daha durağandır.