Kültür, Toplum ve Din

Kültür, dilimizde çok çeşitli anlamlara sahip sözcüklerden biridir. Türk Dil Kurumu’nun Güncel Türkçe Sözlüğü’nde kültürün ilk anlamı “tarihsel, toplumsal gelişme süreci içinde yaratılan bütün maddi ve manevi değerler ile bunları yaratmada,
sonraki nesillere iletmede kullanılan, insanın doğal ve toplumsal çevresine egemenliğinin ölçüsünü gösteren araçların bütünü, hars, ekin”dir. Kültürün
ikinci tanımı, “bir topluma veya halk topluluğuna özgü düşünce ve sanat eserlerinin bütünü”dür. Kültürün “muhakeme, zevk ve eleştirme yeteneklerinin öğrenim ve yaşantılar yoluyla geliştirilmiş olan biçimi” ve “bireyin kazandığı bilgi” anlamları
da gündelik konuşma dilinde kullanılmaktadır. 

Kişilerin toplumun norm ve değerlerini içselleştirerek toplumsal rolleri yerine getirmeyi ve toplum üyeleri hâline gelmeyi öğrenme sürecidir

Alman romantik geleneği içinde kültür ve uygarlık kavramları birbirinden ayrılmıştır. Onlara göre uygarlık, daha çok kentli kitle toplumunun yarattığı bireysel kültürü tehdit eden maddi gelişme sürecidir. Buna karşılık kültür, insanların üstün meziyetlerini, sanatsal ve bireysel başarılarını ifade eder. Geçmişte bizde de Ziya Gökalp Alman geleneğine benzer biçimde, kültür ve uygarlık arasında ayrım yapmıştır. Gökalp, Batı’nın uygarlığının (yani bilim ve teknolojinin) alınmasını; fakat kültürünün (yani din, dil, ahlak, örf ve âdet vb.) reddedilmesini savunmuştur. Ancak günümüz sosyoloji literatüründe kültür, ağırlıklı olarak uygarlığı da kapsayacak şekilde kullanılmaktadır.

Kültürün maddi ögeleri toplumun veya grubun herhangi bir gelişim aşamasındaki teknolojik ilerlemesi ile üretim, teknik, hüner ve becerilerini ifade eder (Özkalp, 1998: 98). İmal edilen nesneler de maddi kültürün parçasıdır. Anıtlar, binalar, tüketim malları, teknolojik araçlar maddi kültüre örnek olarak gösterilebilir.

1. Maddi kültür ögeleri insan davranışının anlamlı simgeleridir. Bununla bağlantılı olarak kültür, toplumda kullanılan ve değer verilen nesne çeşitlerinden hareketle yorumlanabilir.
2. Maddi kültür ürünleri pek çok işlevin taşınmasına hizmet ederler. Bu nedenle onları kültür taşıtları olarak adlandırmak yanlış olmayacaktır.
3. Maddi kültür ögeleri insanların davranış örüntülerini gerçekleştirirken kullandıkları araçlardır.
4. Bunlar, maddi kültür ürünlerini toplumsal gereksinimleri karşılamak amacıyla keşfeden ve yaygınlaştıran kişilerin ürünleridir.

Kültürün manevi ögeleri ise toplumun yaşamını düzenleyen değer, inanç, sembol, dil ve normlardan meydana gelmektedir. Ayrıca yasa, gelenek, görenek ve ahlak kuralları
da bunlara dâhil edilebilir.

Her kültür; bayrak, marka, amblem gibi çok sayıda sembol üretmektedir. Semboller kültürel kodların işaretleri olarak işlev görürler (Bozkurt, 2011: 98). Belli bir durum veya olayı anlamlandırmaya yarar.

Her kültürde bulunan ve toplumsal düzeni sağlayan, bireylere yol gösteren, doğru ve yanlışı, olumlu ve olumsuzu belirleyen kurallara ve standartlara norm adı verilir. Norm,
yaptırımı olan kurallar sistemidir. Her toplumda bireylerin gündelik tutum ve davranışlarını belirleyen çeşitli normlar bulunmaktadır (Özkalp, 1998: 99). Toplumsal Norm, Kültürel açıdan arzu edilir ve uygun olarak değerlendirilen davranışlara dair ortak bir davranış beklentisidir.

Başka kültürleri, kişinin kendi kültürünün değerleriyle kıyaslayarak yargılaması ve kendi kültürünün üstünlüğüne inanmasıdır.

Kültürel niteliklerin farklı kültürel grupların birbiriyle temasa geçmeleri sonucunda bir
kültürden başka bir kültüre geçmesini anlatır.

Büyük ölçekli kültürel değişmenin üç temel kaynağı vardır (Gelles ve Levine’den aktaran Bozkurt, 2011: 107):
1. Doğal çevrede yaşanan değişiklik: İklim değişiklikleri, bazı doğal kaynaklarda yaşanan kıtlık, nüfustaki ani artış veya düşüş gibi etkenler insanları değişime uyum sağlamaya zorlar.
2. Kültürel temas: Değerleri, normları ve teknolojileri farklı grupların birbiriyle teması
kültürel değişmeye yol açabilir. Kültürel temas; dostça, düşmanca, gönüllü, gönülsüz,
çok taraflı (ticaret, öğrenci değişimi gibi) veya tek taraflı (istila gibi) olabilir.
3. Keşif ve icatlar: Mevcut bir alandaki bilginin ortaya çıkarılması keşif, mevcut bilginin yeniden biçimlendirilmesi veya bazı yeni materyaller yaratılması ise icat olarak tanımlanır. Bir bölgede petrol bulunması keşif iken buhar makinası, uçak veya resimde yeni bir stil yaratmak icat olarak görülebilir. Bunların her biri, bir grubun yaşam tarzı üzerinde büyük dönüşümlerin kıvılcımları olabilir.

Basit toplumlar, tüm bireyleri tarafından paylaşılan tek bir bütünleştirilmiş kültüre sahipken karmaşık toplumlar çok sayıda kültür tabakaları barındırır (Marshall, 1999: 591). Karmaşık bir toplumda bütün toplumsal kesimler için geçerli ortak bir kültürden çok, birbiriyle ilişki içinde olan çeşitli kültürlerin varlığından söz etmek gerekir. Bunlar; geniş nitelikteki kültürün sembol, değer ve inançlarını çarpıtarak, abartarak veya tersine çevirerek ödünç alan alt kültür; egemen kültürün önde gelen değerlerini reddedip tam tersini benimseyebilen karşıt kültür; az sayıda eğitimli kişinin sahip olduğu yüksek kültür; yaygın ve erişilebilir içeriğe sahip eğlence odaklı popüler kültürdür (Marshall, 1999: 16, 388, 591).

“Toplumun temel kültürel değerlerini paylaşan ancak bunun dışında kendini diğer gruplardan ayıran değer, norm ve yaşam biçimi olan gruplar” (Özkalp, 1998: 104) alt kültüre sahiptir. Pek çok ülkede gençler ve etnik gruplar alt kültürler oluştururlar. Alt kültür, temel kültür içinde çeşitlemelere işaret eder ve o da tıpkı temel kültür gibi aile, eğitim, ekonomi, siyaset, din ve boş zaman değerlendirme temel kurumlarını içerir (Fichter, 2006: 125).

Karşıt kültür ise değer, norm ve yaşam biçimleri açısından içinde yaşanılan kültüre ters düşen tutum ve davranışları içeren kültürdür (Özkalp, 1998: 104). Bu gruplar, toplumdaki çoğunluğun sahip olmaktan gurur duyduğu normları, değerleri, davranış kalıplarını reddederek bunlara zıt tutum ve davranışlar geliştirirler. Karşıt kültür özellikle gençler arasında yaygındır. 1960’ların Hippi kültürü, karşıt kültüre bir örnek olarak verilebilir.

Yüksek kültür, toplum içinde görece az sayıda kişinin sahip olduğu, yaşam biçimi, zevkler ve alışkanlıklar olarak tanımlanabilir. Üst sınıfların bazı kesimlerinin yaşam biçimleri, örneğin klasik müzik, resim ve heykel gibi sanatlara düşkün olmaları,
yüksek kültürün temel değerleri olarak kabul edilir.

Daha geniş kitlelerin benimsediği yaşam biçimleri, zevkler ve değerler, popüler kültür veya yaygın kültür olarak adlandırılır. Popüler kültürün spor karşılaşmaları, televizyon programları, sinema filmleri, liste başı şarkılar ve çok satan kitaplarla
üretilip tüketildiği söylenebilir. Günümüz toplumunda, televizyonda dizi film seyretmek, futbol maçına gitmek, çok satan bir roman okumak, çok satan bir markadan giyinmek gibi edimler popüler kültür örnekleri olarak verilebilir.

Kültürel Sermaye, Bourdieu’nün bu kavramı, maddi olmayan, eğitim yoluyla edinilen toplumsal kıymetlere göndermede bulunur. Bir kişinin kültürel sermayesini oluşturan bilgi, görgü, yetenek, eğitim ve genel donanımı, ona toplumda daha yüksek bir statü sağlayabilir. Dolayısıyla kültürel sermaye, sınıf atlama araçlarından biri olabilir.

Gordon Marshall’ın Sosyoloji Sözlüğü’nde tanımlandığına göre din; kutsal fikrine dayalı olan ve inananları toplumsal-dinsel bir topluluk içinde birleştiren inançlar, semboller ve pratikler kümesidir. Kutsal, dindışıyla tam bir karşıtlık içinde olandır. Sosyologlar, dini, bir Tanrı veya Tanrılara inançla değil, kutsal olana gönderme yaparak tanımlamışlardır. Bu tip bir tanım, birbirinden farklı dinler göz önüne alındığında toplumsal karşılaştırma yapma olanağı sunmaktadır (Marshall, 1999: 156).

a. Dinin kaynağı toplumun kendisidir.
b. Din anlayışları toplumun karakteristiklerinin sembolleridir.
c. Kutsal yahut Tanrı, kişilik kazanmış toplumdan başka bir şey değildir.
d. Dinin temel işlevlerinden biri, toplumsal
dayanışmayı koruyup güçlendirmektir

e. Geçici ve mahalli krizlere rağmen, toplumsal dayanışma var olduğu sürece din de var
olacaktır.
f. Dinin somut şekilleri değişir, ancak onunözü ebedîdir.

a. Ölümden sonra sonsuz mutluluk içinde yaşanacak bir cennet vaat eder. Böylece yeryüzündeki hayatı katlanılır kılar.
b. Bazı dinlere göre, fakirliğin yoksunluklarına onur ve alçakgönüllülükle dayananlar,
erdemleri için ödüllendirilecektir. Acı çekenlere ödül vaat ederek fakirliği biraz daha
katlanılabilir kılan din, ölümden sonraki
hayatta adaletsizliğin telafisi sözünü vermektedir.
c. Bazı dinler, yeryüzündeki sorunları çözmek
için doğaüstü bir müdahale umudunu barındırırlar. Geleceğin beklenmesi, bugünü
daha kabul edilebilir kılar.
d. Din çoğu zaman toplumsal düzeni ve bir
kişinin düzen içindeki konumunu meşrulaştırır. (1995: 450-451)