SOSYOLOJİ I - Deneme Sınavı - 16

Tarihi duyarlılık, Antropolojik duyarlılık, Eleştirel duyarlılık.

Toplumsal değişme, toplumun yapısını
oluşturan toplumsal ilişkiler ağının, toplumsal kurumların, birey ve grup davranışlarının, toplumsal norm ve değerlerin
tarihsel olarak geçirdiği farklılaşma ve dönüşüm sürecidir.

Toplumsal Değişmeyi Etkileyen Faktörler
Toplumsal değişmeyi etkileyen faktörler çevresel, demografik, teknolojik ve kültürel faktörler olarak dört grupta toplanmaktadır. Tarihsel olarak bakıldığında bu faktörlerin birbirleriyle ilişkili olduğu, bir grupta meydana gelen değişimlerin diğerleri üzerinde de dönüşümlere neden olabileceği görülmektedir.

Fiziksel çevre faktörleri: Toplumların içinde yaşadığı fiziksel çevre, toplumsal değişmeyi dolaylı olarak etkileyen faktörlerden biridir. Toprakların
verimliliği, iklim, başka toplumlarla olan coğrafi
yakınlık ya da uzaklık, toplumların yaşam biçimlerini, neyi nasıl üreteceklerini ve örgütlenmelerini
belirli düzeyde etkilemektedir. İklim değişikliklerinin sebep olduğu kuraklığın yanı sıra deprem gibi
doğal felaketler de toplumsal değişmeyi etkileyen
çevresel faktörler arasında yer almaktadır. Bu tür
doğal felaketler sonucunda nüfus yapısında ortaya
çıkan değişimler, demografik yapıda değişimlere
neden olmaktadır.

Demografik faktörler: Demografik yapı nüfusun hızla artması ya da bunun tersine doğum oranlarında yaşanan ciddi düşüşler sonucunda da değişim göstermektedir. Doğum oranlarının çok düşük olması yalnızca “yaşlı nüfus” sorunu gibi bir demografik krize neden olmaz bunun yanı sıra bu demografik kriz emek kullanma biçimlerinde de ciddi bir değişime neden olmaktadır.

Teknoloji faktörü: Pusula, matbaa, buharlı makineler icadı, elektrik, telefon, bilgisayar kullanımı gibi teknolojik yenilikler toplumsal değişmeyi
etkileyen faktörler arasında günümüzde etkileri ve
sonuçları en belirgin gözlemlenebilen faktörlerdir.
Bu tür yeniliklerin gündelik yaşam biçimleri, toplumsal örgütlenme olmak üzere toplumun bütün
alanlarındaki etkisi oldukça fazladır. Günümüzde
yaşanan küreselleşme süreci, ulaşım ve iletişim alanındaki teknolojik yenilikler ile başlamış ve bunun
sonucunda üretim küresel düzeyde örgütlenmiştir.
Teknoloji alanında ortaya çıkan yenilikler, aynı
zamanda çevresel ve demografik krizlere de neden
olmaktadır. Atom bombasının kullanımı bunun en
iyi örneğini oluşturur.

Kültürel faktörler: Keşifler, icatlar, coğrafi yayılma ve din ise toplumsal değişmeyi etkileyen kültürel faktörler arasında yer almaktadırlar. Geçmişte
matbaanın bulunuşu eğitim kurumunda çok ciddi
değişimlere neden olmuştur. Günümüzde ise kitle
iletişim alanında ortaya çıkan yenilikler ve internet
kullanımı, bütün toplumsal yapı ile birlikte eğitim
kurumunda da önemli değişimlere yol açmıştır.

Etnosantrizm, yanlı bir bakış açısıyla bir
toplumun kendine özgü kültürel değerlerinden yola çıkılarak diğer toplumların incelenmesi ve bunun sonucunda belirli yargılarda bulunulmasıdır (Marshall, 1999)

Avrupamerkezcilik, sosyal bilimlerde yapılan çalışmalarda Avrupa’nın ideal bir
model ya da ölçüt olarak ele alınıp Avrupa
dışı toplumların bu bakış açısına göre analiz edilmesidir

19. yüzyılda hâkim olan evrimci kuramın temel
ilkeleri şu şekilde sıralanmaktadır (Smith, 1996:
47-48):
• Evrensellik: Evrim süreci bütün toplumlarda görülen evrensel ve doğal bir süreçtir;
evrimin evrensel yasalarına da ulaşmak
mümkündür.
• Potansiyel (gizil güç): Her toplumun kendi
içinde değişme için bir potansiyeli, gizil
gücü vardır ve bunun için dışarıdan bir müdahaleye ya da yardıma ihtiyacı yoktur.
• Bütünlük: Toplum birbiriyle ilişkili parçalardan oluşan bir bütündür. Evrimsel süreci anlamak için bu bütünün tamamına
bakılmalıdır.
• Evrimin yönü: Evrimsel sürecin belirli bir
yönü vardır ve değişme her zaman ileriye
doğru gerçekleşir.
• Gerekircilik: Evrimsel süreçte, değişim zorunludur ve kaçınılmazdır. Toplumlar belirlenmiş aşamaları sırayla geçerler.
• Aşamalı değişim: Evrimin evrensel yasaları
çerçevesinde her toplum belirlenmiş aşamaları geçer, ani değişimler ve dönüşümler
geçirmezler.
• İndirgeme: Doğanın ve toplumların evrimsel süreci arasında benzerlikler vardır.

Geleneksel Toplum: Geleneksel toplumlar
gelişmemiş teknoloji ile tarıma dayalı sınırlı
üretim yaparlar. Toprak sahiplerinin gücüne dayalı hiyerarşik bir yapı vardır, toplumsal hareketlilik azdır. Gelenekler ve kadercilik anlayışı toplumsal yapıda belirleyicidir.

Sosyolojiyi, diğer sosyal bilimlerden ayıran bazı belirleyici özellikleri şu şekilde sıralamak mümkündür:

Sosyoloji insan eylemlerini geniş çaplı olu- şumların ögeleri olarak görür.

Geniş çaplı bu oluşumlar karşılıklı bir ba- ğımlılık ilişkisi içinde bulunan insanların rastlantısal olmayan birliktelikleri şeklinde görülmektedir.

Sosyoloji, insanların gündelik yaşamındakibireysel deneyimlerinin toplumsal olanla ilişkisini gösterir.

Sosyolojik bulgular için hammadde sağ- layan bütün deneyimler, sosyolojik bilgiyi oluşturan hemen her şey, sıradan insanların günlük hayatlarında yaşadıkları şeylerdir. İnsanlar, günlük yaşamın tekdüze, rutin doğası içinde, olup bitenlerin anlamı üze- rinde düşünmeye ve bireysel olanla toplum- sal olanın ilişkisini görmeye fırsat bulamaz. Sosyologlar, kişisel hayat hikâyemizi, başka insanlarla paylaştığımız tarih ile nasıl örül- düğünü bize gösterirler.

Sosyoloji, bildik olanı bilmedikleştirir.

Gündelik işler, sürekli tekrarlandığında bil- dik hale gelir ve bildik şeyler kendi kendi- lerini açıklayarak belirli bir soru ve şüphe oluşturmaz, dikkat çekmez. İnsanlar “her şey her zamanki gibi” dedikleri sürece so- rulacak soru bulunamaz. Sosyoloji ise bil- dik hale gelen, ‘doğal’ olarak kabul edilen şeyleri bulmacalara dönüştürür, bildik olanı bilmedikleştirir.

Sosyolojinin yaşamımızda bize nasıl yardımcı olacağı temel olarak üç alanda ele alınmıştır:

1) Kültürel farklılıkların bilincine varma: Sos- yoloji, toplumları farklı bakış açılarıyla gö- rebilmemize imkân sağlar. İnsanların farklı yaşam biçimlerini anlamak, onların sorun- ları hakkında duyarlı bir anlayış geliştirme- mize yardımcı olabilir.

2) Politikaların etkilerini değerlendirme: Top- lumsal araştırmalar, belirli konular ve so- runlarda uygulanan politikaların sonuçla- rının değerlendirilmesinde önemli yararlar sağlar.

3) Kendi kendimizi aydınlatma: Sosyoloji in- sanların kendilerini daha iyi anlayabilmesi- ni, davranışları hakkında bilgi sahibi olması- nı ve böylece geleceğini şekillendirmek için daha fazla imkâna sahip olmasını sağlar.

Toplumsal yapı, yaşamımızdaki toplumsal bağlamların olay ya da eylemlerin rastlantısal bir şekilde bir araya gelmesiyle oluşmadığını, bunların belirli yollardan yapılaşmış ya da kalıplaşmış oldukları olgusunu ifade eder.

Aydınlanma, 18. yüzyılda Avrupa’da ortaya çı- kan birbirine bağlı felsefi, bilimsel ve toplumsal alanlarda oluşan bir düşünce hareketidir. İnsanlık tarihinde bir dönüm noktası olarak kabul edilmek- tedir. Fransa’da başlayan ve daha sonra diğer Av- rupa devletlerine yayılan Aydınlanma düşüncesi, Hıristiyanlığın hâkimiyetindeki geleneksel dünya görüşü temelinde kökleşmiş olan anlayışa karşı gelişen bir harekettir.

Akıl kavramı Aydınlanma’nın en önemli ayırt edici unsuru olarak tanımlanmaktadır. Bu neden- le, Aydınlanma dönemi aynı zamanda Akıl Çağıolarak da bilinmektedir. Doğa, insan ve toplum hakkında yeni bir dünya görüşü ortaya koyan Aydınlanma düşünürleri arasında, Baron de Montesquieu, Voltaire, David Hume, Thomas Hobbes, Adam Ferguson ve J.J. Rousseau, önemli isimler olmuşlardır.

Bilimsel Devrim’in Newton’un evrensel yerçekimi yasasını keşfetmesiyle başladığı kabul edilmektedir. Doğa anlayışı değişmiş, Tanrı tarafından yöne- tilen bir doğa anlayışından belli yasalara göre işleyen ve kendini düzenleyen bir mekanizma olarak doğa düşüncesine geçilmiştir.

Bilimsel Devrim ile bilginin gözlem, deney ve akıl yoluyla elde edilmesini ifade eden bilimsel yöntem geliştirilmiştir. Aydınlanma düşünürleri, dini otoriteye dayalı geliştirilen ve yerleşen bilgi biçimlerini reddederek bilimsel yöntemlerle elde edilen bilgi biçimini kabul etmişler ve bilimsel yöntemin yaşamın her alanına uygulanabileceğine inanmışlardır.

Comte, toplumların tarihsel ilerleme sürecinde insanın, dünyayı anlamaya yönelik çaba- sının “üç hâl yasası” olarak tanımlanan 3 aşamadan geçtiğini ileri sürer:

1. Teolojik aşama: Dinsel ve doğaüstü güçle- rin, toplumsal olayların nedeni olarak gö- rüldüğü bir dönemdir.

2. Metafizik aşama: Bu aşamada, insan düşün- cesine soyut kavramların ve ideal biçimlerin egemen olduğu görülür.

3. Pozitivist (bilimsel) aşama: İnsanlar, olaylar ve bu olaylar arasındaki ilişkiler hakkında bilgi edinmek ve onları açıklamak için toplumsal ve doğal dünyayı yöneten yasaları bulmayı amaçlamaktadır.

Sosyolojinin tam ve bilimsel bir disiplin olarak kabul edilmesi için uğraşan Durkheim, Sosyolojik Yöntemin Kuralları (1895) adlı kitabında, toplumla ilgili bir araştırmada kullanılacak yöntemi açıklaya- rak, pozitivizmin ana hatlarını oluşturmuştur.

Fonksiyonalist kuramın bazı temel özellikleri kısaca şu şekilde sıralanabilir:

Toplumlar birer bütün olarak birbirleriyleilişkili parçalardan meydana gelen sistem- lerdir. Her parçanın anlamı, sistem içindeki işlevi ve bütünle olan ilişkisi bakımından ortaya çıkmaktadır. Bu nedenle toplum, birbirine bağımlı ve sistemin bütünleşmesi- ne katkıda bulunan parçalardan oluşan bir sistemdir.

Sistem kavramı, fonksiyonalist bakış açı- sının merkezinde yer almaktadır. Sistemi oluşturan parçaların bütünle olan işlevsel ilişkisi, fonksiyonalizmi diğer yaklaşımlar- dan ayıran bir özellik olarak kabul edilir.

Toplumsal sistemi oluşturan parçaların herbiri, sistemin ihtiyaçlarını karşılayan özel işlevleri yerine getirdikleri için vazgeçilmez bir öneme sahiptir.

Toplumsal sistemin tüm parçalarının bü- tünleşmesi, ‘kusursuz’ bir şekilde gerçekle- şemez. Toplumsal sistemler, çeşitli kurumlar arasında uyumlu bir denge kurma eğilimi göstermektedir. Ancak “kötü bütünleşme” unsurlarına her zaman rastlanabileceği için toplumsal denetim mekanizmaları bu an- lamda önem taşır.