SOSYAL SORUNLAR

Görece eski bir tartışma olmasına rağmen bugün hâlen yansımalarını gördüğümüz bu sınıflandırmada birinci grupta hak eden yoksullar (deserving poor) ikinci grupta ise hak etmeyen yoksullar (un- deserving poor) olmak üzere ikili bir sınıflandırma yapılmaktadır. Birinci grupta, yani hak eden yoksullar olarak tanımlanan kategoride, genel olarak yaşlılar, çocuklar, hasta ve bakıma muhtaç bireyler ve engelliler işaret edilir. İkinci grupta ise yani hak etmeyen yoksullar olarak tanımlanan kategoride, çalışma yaşında ve sağlıklı olan fakat buna rağmen herhangi bir ücretli iş karşılığında kendisinin ve bakmakla yükümlü olduğu bireylerin ihtiyacını karşılamayan ve dolayısıyla da yoksulluk tecrübe eden bireyler yer almaktadır.

Yoksulluğu bireye ilişkin nedenlerle değil, daha çok bireyin dışında ortaya çıkan ve gelişen yapısal koşullarla açıklayan bakış̧ açısının ekonomik koşullara, sosyal değişkenlere, emek piyasasında yaşanan değişimlere, bireylerin eğitim hizmetlerine ulaşıp ulaşamamasına, sosyal güvenlik sisteminin işleyişi gibi birçok farklı olguya odaklanmaktadır.

İnsanların tembel ve cahil oldukları için yoksul olduklarını iddiasının kolaycı bir iddia olduğunu belirten Macionis ve Plummer (a.g.e.), Smith’in yoksulluğun yapısal kaynakları olarak ifade ettiği “yoksulluk tuzakları”nın bazılarını şu şekilde sıralıyorlar:
Aile-Çocuk İş Gücü Tuzağı: Ailelerini desteklemek için çalışmak zorunda kalan çocukların gösterdiği aile-çocuk iş gücü tuzağı.
Cehalet Tuzağı: Eğitime erişimi sağlayacak kaynaklara ve dolayısıyla ileride istihdam olanağı getirecek kaynaklara erişim güçlüklerinin getirdiği cehalet tuzağı.
Çalışma Tuzağı: Yoksulların geleceğe yatırım yapma ve gelecek için plan yapma olanağından mahrum olmaları dolayısıyla yasadıkları kriz ve bunun getirdiği sürekli çalışma tuzağı.
Elverişsiz Koşullar Tuzağı: Yoksulların daha çok güvencesiz, sigortasız ve kaotik islerde çalışmaları dolayısıyla içine düştükleri elverişsiz koşullar tuzağı.
Borç Esareti Tuzağı: Yoksulların aldıkları borçları ödeyemeyecek duruma gelmeleriyle ve her borcu bir başka borç alarak kapatma durumları dolayısıyla içine düştükleri borç esareti tuzağı.
Bilgisizlik Tuzağı: Yoksulların güvencesiz, riskli ve uzun saatler çalışmak zorunda kalmalarıyla içine düştükleri zamansızlığın başka bir iş bulma olanağından onları mahrum bırakması ve bunun getirdiği emek pi- yasasına ilişkin bilgisizlik tuzağı.
Sağlıksızlık ve Besinsizdik Tuzağı: Yoksulların iyi beslenememeleri ve bunun sonucunda kolayca uyuşuklaşmaları/tembelleşmeleri sonucu ortaya çıkan sağlıksızlık veya besinsizlik tuzağı.
Düşük Becerili Olma Tuzağı: Kötü beslenme ve düşük eğitim seviyesiyle beraber gelen düşük becerili olma tuzağı.
Yüksek Doğum Oranı Tuzağı: Daha çok çocuk sahibi olma durumuyla birlikte gelen yoksul kadının daha çok hamilelik dönemi yasaması ve üretkenliğinin azalmasını ifade eden yüksek doğum oranı tuzağı.

Her ne kadar, yoksulluğa ve yoksulun kim olduğuna ilişkin olarak algılar farklı toplumların değer yargılarına göre değişse de literatürde ağırlıklı olarak üç temel perspektifin ortaya çıktığı görülebilir. Bunlar; mutlak yoksulluk, göreli yoksulluk ve yapabilirlikten yoksunluk olarak isimlendirilen ve kimin yoksul olduğuna ya da yoksulluğun ne olduğuna ilişkin farklı bakış açıları sunan perspektiflerdir.

İngiliz sosyolog ve araştırmacılar Charles Booth (1840 – 1916) ve Seebohm Rowntree’nin (1871 – 1954) araştırmalarında 19. yüzyılın sonları ve 20. yüzyılın ilk yarısında Londra ve York şehirlerinde yaptıkları gelir ve tüketim odaklı araştırmalara da- yanan mutlak yoksulluk tanımı, bireylerin mutlaka sahip olması gereken minimum bir gelir veya tüketim seviyesinin var olduğu fikrini temel alarak, bu gelirin altında bir gelire ya da bu tüketim seviyesinin altında bir tüketim seviyesine sahip olan bireyleri yoksul bireyler olarak kabul etmektedir.

Peter Townsend: Britanyalı sosyologtur. Son olarak London School of Economics’te görev yapmış olan Peter Townsend, University of Bristol’da da çalışmıştır ve University of Essex’in kurucuları arasında yer almıştır. Özellikle yoksulluk üzerine çalışmış̧, Charles Booth ve Seebohm Rowntree’den sonra bu alanda çığır açan bir perspektif geliştirerek göreceli yoksulluk anlayışını ilk kez sistematik bir çerçeve içerisinde ortaya koymuştur. Biritish Academy, onuruna adıyla anılan bir ödül vermektedir.

Yapabilirlikten yoksunluk yaklaşımının ortaya çıkmasındaki en önemli isim Amartya Sen’dir.

Maslow’un temel ihtiyaçlar listesinin önemli bir özelliği, sunulan ihtiyaçlar listesinin hiyerarşik bir model içerisinde sunulması ve tanımlanan ihtiyaçların kendisinden önce gelen ihtiyaç tatmin edilmeden kendisinin tatmin edilemeyeceğini varsaymasıdır. Günümüzde büyük oranda terk edilmiş̧bu bakış̧açısı kimi çalışmalarda leksografik sınıflandırma olarak da bilinmektedir. Maslow’un sunduğu temel ihtiyaçlar listesinin en altında ve dolayısıyla ilk olarak tatmin edilmesi gereken temel ihtiyaçlar iki kategoriyi oluşturmaktadır. Bunlar; yemek, su, ısınma ve dinlenmeden oluşan fiziksel ihtiyaçlar ve emniyette olma ve güven hissi değişkenlerinden oluşan güvenlik ihtiyacıdır. İkinci kategori ihtiyaçlar ise psikolojik ihtiyaçlar olarak tanımlanmakta ve üç grup ihtiyaç işaret edilmektedir. Bunlar, duygusal ilişki ve arkadaşlığın oluşturduğu aitlik ve sevgi ihtiyacı kategorisi ve prestij ile başarma ihtiyacının oluşturduğu saygınlık ihtiyacı kategorisidir. Son kategori ise bireyin kendini gerçekleştirme kategorisi olarak ifade edilen ve bir insanın kendi potansiyelini tümüyle gerçekleştirebilmesiyle yaratıcı aktivitelerde bulunmasını içeren kategoridir.

Amartya Sen, Rein’in sözlerine eleştirel bir bakış açısıyla yaklaşır. Yoksulluğu mücadele edilmesi gereken bir sorun olarak tanımlarken, Rein’in yoksulların tecrübe ettikleri sefalet ve yoksunluğu temel almak yerine, onların yoksulluklarını yoksul olmayanlara zarar veren bir olgu olarak ele aldığı için sorunlu olduğunu belirtir.

“Hak eden yoksul” kavramı, yoksullaşmama olanağına sahip olamama, yoksulluğu ortadan kaldıracak potansiyeli bulamama durumu ile ortaya çıkmıştır.

Yoksullaşma yaşlılar, çocuklar, engelliler ve hasta, bakıma muhtaç bireylerin elinde olmayan bir durumdur. Bu durum yetişkinler için geçerli değildir.

Henry Mayhew’in, 1840 ve 1860 yılları arasında Londra’nın gecekondu bölgelerinde yaptığı araştırmalar sonrasında ifade ettiği görüşler yoksulluğa dönük genetikçi açıklamaların ilk örneklerinden birisi olarak görülebilir.

“Sınıf-altı”, kronik veya yapısal bir şekilde geçerli sınıf ilişkileri yapısının tümüyle dışında kalınması durumudur.

Yoksulluğun bireyin kendisinden kaynaklanan bir sorun olarak ortaya çıktığını savunan bakış açısının bu iddiasını sürdürdüğü ikinci bir hat ise bireyi yoksulluğa iten karakteristik özelliklerin yoksul bireyin sahip olduğu/edindiği kültürel özellikler ile ilgili olduğu yönündeki bakış açısıdır. Bu bakış açısının sıklıkla işaret ettiği iki kavram bulunmaktadır. Bunlar, sınıf-altı kavramı ve yardım bağımlılığı kavramıdır.

Ayrımcılık, sosyal dışlama, ırkçılık ve ötekileştirme gibi etkenler bireyin kontrolü dışında iken, tembellik bireysel bir etken olarak karşımıza çıkmaktadır.

Bu durum, yoksulluğun bireyin kendisinden kaynaklanan etkenlerle yoksulluğun açıklanamayacağını göstermek açısından önemlidir. Nitekim, bu alanda yapılmış kimi çalışmalar bireylerin yoksullaşmasında yapısal değişkenlerin bireysel değişkenlerden daha etkili olduğunu ortaya koymaktadır.

Yapısal yoksulluk yaklaşımı, isminden de anlaşılacağı üzere yoksulluğu, bireysel bir sebebe bağlamamakta, aksine toplumsal, iktisadi, kültürel pek çok değişkenin bilesimi olan yapısal bir mesele olarak ele almaktadır.

Aile-çocuk işgücü tuzağı, cehalet tuzağı, elverişsiz koşullar tuzağı ve çalışma tuzağı Smith’in “yoksulluk tuzakları” arasında gösterilirken “eşitsizlik tuzağı” şeklin bir sınıflandırmaya gidilmemiştir.

Amartya Kumar Sen, Poverty and Famines - An Essay on Entitlement and Deprivation (1982) isimli eserinde yoksulluğun en şiddetli yansımalarından biri olan kıtlık sorununu ve bu sorunun arka planını oluşturan ekonomi politikalarını çeşitli açılardan tartış. Sen, bu tartışmasının ikinci bölümüne, Martin Rein’in su sözlerini hatırlatarak başlar: ‘‘Hiçbir insanın, yasadığı toplumu gücendirecek ya da ona zarar verecek kadar yoksullaşmasına izin verilmemeli’’.

Sen’e göre Rein, yoksulların yoksulluğunu ortadan kaldırmayı, yoksul olmayanların refahının artırılmasının bir aracı olarak görmekte ve bu bakış açısıyla da yoksulları ve tecrübe ettikleri sefaleti araçsallaştırmaktadır.