SOSYAL SORUNLAR

Günümüzde finans ile oldukça iç içe geçmiş olarak tartışılan ve matematiksel modellemelerin oldukça ağırlıklı olarak yer kapladığı kalkınma literatürünün ortaya çıkıp gelişmesinde ise kimi normatif bakış açıları bulunmaktadır. Bu bakış açılarını sunan filozoflar arasında ekonomi biliminin klasikleri arasında  Adam Smith, Karl Marx, John Stuart Mill ve Thomas Malthus gibi isimler gösterilmektedir.

İnsani Kalkınma Anlayışı: Kalkınma anlayışının temel motivasyonu kalkınmayı hedefleyen ülke veya bölge insanların yaşam kalitesi, esenliklerini, sahip oldukları fırsatları ve özgürlüklerini arttırmaktır.

İnsani kalkınma paradigmasının ortaya çıkmasına ön ayak olan 1998 yılı Nobel Ekonomi Ödülü’nü alan Amartya Sen’in, Dünya Bankası verilerine dayanarak aşağıdaki tabloda sunduğu karşılaştırması önemli çağdaş kalkınma literatüründe bir klasik olarak düşünülmektedir.

Bir diğer deyişle, Sen’in yapabilirlik yaklaşımı kalkınma, sosyal adalet, sosyal seçim, yoksulluk, eşitsizlik, yaşam kalitesi ve standardı, sosyal politika düzenlemeleri gibi konularda faillik, özgürlük ve bireyin seçim yapabilme kapasitesine öncelik vererek değerlendirme yapan bi yaklaşımdır.

Bireylerin, sahip oldukları araçları değer verdikleri işlevlere dönüştürmesini engelleyen ya da kolaylaştıran bu faktörlere çevirim faktörleri denir.

Daha güncel eserlerinde ise çevirim faktörlerine ilişkin olarak kısmen biraz daha net bir sınıflandırma sunan Sen, bunları şu şekilde sıralamaktadır: 

• Kişisel farklılıklar (örneğin, yaş, cinsiyet, engellilik durumu)
• Fiziksel çevre farklılıkları (örneğin, iklim farklılıkları)
• Sosyal çevre farklılıkları (örneğin şiddet ve suçun olup olmaması ya da toplumsal ilişkilerin doğası)
• İlişkisel perspektifteki farklılıklar (örneğin; toplumdaki yerleşik ilişki ve davranış biçimleri, gelenekler, âdetler)
• Aile içinde bölüşüm (örneğin, aile içerisinde zenginliğin ve gelirin bölüşümünü düzenleyen kurallar ve normlar)

Yapabilirlik yaklaşımının kavramsal çerçevesinin netleştirilmesine oldukça önemli katkılar sunmuş Robeyns ise söz konusu bu çevirim faktörlerini daha somut olarak
• Kişisel çevirim faktörleri (örneğin; bireyin fiziksel durumu, cinsiyeti, metabolizması, yetenek ve zekâsı)
• Sosyal çevirim faktörleri (örneğin; ayrımcı uygulamalar, toplumsal cinsiyet rolleri, sosyal hiyerarşiler)
• Çevresel çevirim faktörleri (örneğin; iklim koşulları, coğrafi konum, altyapı yatırımları)
olarak üç başlık altında toplamaktadır.

Martha Nussbaum yapabilirlik(ler) yaklaşımının gelişmesinde oldukça önemli katkılar koymuş ve Sen’den sonra bu yaklaşımının en bilinen ikinci ismi olan Amerikalı siyaset bilimcidir.

Bütünlük (Bodily Integrity): Bir yerden başka bir yere özgürce hareket edebilmek; saldırıdan, cinsel tacizden ve şiddetten uzak olmak; üremede (evlilikte) seçim şansına sahip olmak.

Genellikle İskandinav ülkelerinin ve gelişmiş Batı ekonomilerinin ilk sıraları işgal ettiğini gördüğümüz insani gelişme indeksine göre yapılan sıralamada Türkiye, 2013 yılında 187 ülke arasından 69’uncu sırada, 2014 yılında yine 187 ülke arasından 72’inci sırada, 2015 yılında ise sıralamaya katılan 188 ülke arasından 72’inci ve son olarak da 2016 yılında 188 ülke arasından 71’inci sırada yer almıştır.

En yeni verilerle ifade edecek olursak, Amerika Birleşik Devletleri’nde doğumundan sonra bir erkeğin ortalama ömrü 76,9 yıl, bir kadının ortalama ömrü 81,6 yıl olarak hesaplanmakta, her iki cinsiyetin de analize dâhil edildiği ülke ortalamasının ise 79,3 yıl olduğu görülmektedir. 

En özlü ifadesiyle kalkınma sahip olunan kaynakların istenilen amaç-lara uygun kullanılabilmesidir.

Geleneksel Kalkınma Anlayışı: Kalkınma anlayışının temel motivasyonu ekonomik değer çıktısını arttırmaktır. 

İnsani Kalkınma Anlayışı: Kalkınma anlayışının temel motivasyonu kalkınmayı hedefleyen ülke veya bölge insanların yaşam kalitesi, esenliklerini, sahip oldukları fırsatları ve özgürlüklerini arttırmaktır. 

İnsani Kalkınma Anlayışı: Kalkınma anlayışının temel motivasyonu kalkınmayı hedefleyen ülke veya bölge insanların yaşam kalitesi, esenliklerini, sahip oldukları fırsatları ve özgürlüklerini arttırmaktır. 

1998 yılı Nobel Ekonomi Ödülü’nü alan Amartya Sen’in, Dünya Bankası verilerine dayanarak aşağıdaki tabloda sunduğu karşılaştırması önemli çağdaş kalkınma literatüründe bir klasik olarak düşünülmektedir. Çin, Hindistan, Sri Lanka, Brezilya ve Meksika’nın oluşturduğu beş kalkınmakta olan ülkede 1983 ve 1984 yıllarındaki kişi başı toplam yıllık ekonomik gelirlerini ve bireylerin yaşam standardına ilişkin kimi değişkenleri içeren bu tablo şu şekilde:

İnsani kalkınma paradigmasının ortaya çıkmasına ön ayak olan 1998 yılı Nobel Ekonomi Ödülü’nü alan Amartya Sen’in, Dünya Bankası verilerine dayanarak aşağıdaki tabloda sunduğu karşılaştırması önemli çağdaş kalkınma literatüründe bir klasik olarak düşünülmektedir. Çin, Hindistan, Sri Lanka, Brezilya ve Meksika’nın oluşturduğu beş kalkınmakta olan ülkede 1983 ve 1984 yıllarındaki kişi başı toplam yıllık ekonomik gelirlerini ve bireylerin yaşam standardına ilişkin kimi değişkenleri içeren bu tablo şu şekilde: 

• Kişisel farklılıklar (örneğin, yaş, cinsiyet, engellilik durumu) 

• Fiziksel çevre farklılıkları (örneğin, iklim farklılıkları) 

• Sosyal çevre farklılıkları (örneğin şiddet ve suçun olup olmaması ya da toplumsal ilişkilerin doğası) 

• İlişkisel perspektifteki farklılıklar (örneğin; toplumdaki yerleşik ilişki ve davranış biçimleri, gelenekler, âdetler) 

• Aile içinde bölüşüm (örneğin, aile içerisinde zenginliğin ve gelirin bölüşümünü düzenleyen kurallar ve normlar) 

Nussbaum’un yapabilirlikler yaklaşımı her birey için garanti edilmesi gereken 10 temel yapabilirlik içermekte (Nussbaum, 2000, 78-80 ve 2011, 33-34) ve hükümetler bireyleri bu 10 temel yapabilirliği gerçekleştirme özgürlüklerini garanti etmelidirler. Bu yapabilirlikler şu şekilde sıralanmaktadır:

1. Hayat (Life): Normal bir yaşam süresinin sonuna kadar yaşayabilmek. Çok erken ölmemek ya da yaşamaya değmeyecek kadar çok kısa bir yaşama sahip olmamak.

2. Sağlık (Bodily Health): İyi bir sağlığa sahip olmak; üretken olmak, yeteri kadar beslenebilmek; yeterli bir eve sahip olmak.

3. Bütünlük (Bodily Integrity): Bir yerden başka bir yere özgürce hareket edebilmek; saldırıdan, cinsel tacizden ve şiddetten uzak olmak; üremede (evlilikte) seçim şansına sahip olmak.

4. Duyumlar, Hayal Gücü ve Düşünce (Senses, Imagination and Thought): Duyularını kullanabilmek, hayal kurabilmek ve düşünebilmek. Bunları insanca yerine getirebilmek. Ayrıca, bunları yerine getirirken yeteri kadar eğitime sahip olmak.

5. Duygular (Emotions): Dışardaki insanlarla ve cisimlerle sevgi bağı kurabilmek; (bizi) kişiyi sevenleri ve kollayanları karşılıklı biçimde sevebilmek. Sevdiklerimizin yokluğunda büyük üzüntü duyabilmek.

6. Muhakeme-Pratik Akıl (Practical Reason): “İyi” kavramını düşünebilmek. Birisinin yaşamını planlamada iyice düşünüp karar verebilmek.

7. Yakın İlişki (Affiliation):

a. Birileriyle yaşayabilmek; diğer insanlara ilgi ve yakınlık duymak; farklı sosyal ilişkiler kurabilmek; başkasının içinde bulunduğu durumu düşünebilmek.

b. Kendine saygı duyabilmek; diğerlerinin haklarına sahip olabilmek; diğer insanlarla eşit olmak.

8. Hayvanlar – Bitkiler (Other Species): Hayvanlarla bitkilerle ve doğa ile yakın ilişki kurmak ve ilgi duymak.

9. Oyun (Play): Gülebilmek, oyun oynayabilmek, eğlenebilmek.

10. Çevresinde Kontrol Gücünün Bulunması (Control Over One’s Environment):

a. Siyasi: Siyasi seçimlere etkin bir şekilde katılabilmek; siyasi katılım hakkına sahip olmak; serbestçe konuşma hakkına sahip olmak.

b. Maddi: Mülk sahibi olabilmek; diğerleriyle eşit mülk haklarına sahip olmak; diğer insanlarla eşit haklar çerçevesinde işarayabilmek; işyerinde insan yerine konmak; diğer işçilerle karşılıklı tanıma içerisinde anlamlı ilişkiler kurabilmek. (Çeviri: Karaçay vd., 2014, 30).

Nussbaum’un yapabilirlikler yaklaşımı her birey için garanti edilmesi gereken 10 temel yapabilirlik içermekte ve hükümetler bireyleri bu 10 temel yapabilirliği gerçekleştirme özgürlüklerini garanti etmelidirler. Bu yapabilirlikler şu şekilde sıralanmaktadır: 

1. Hayat (Life): Normal bir yaşam süresinin sonuna kadar yaşayabilmek. Çok erken ölmemek ya da yaşamaya değmeyecek kadar çok kısa bir yaşama sahip olmamak. 

2. Sağlık (Bodily Health): İyi bir sağlığa sahip olmak; üretken olmak, yeteri kadar beslenebilmek; yeterli bir eve sahip olmak. 

3. Bütünlük (Bodily Integrity): Bir yerden başka bir yere özgürce hareket edebilmek; saldırıdan, cinsel tacizden ve şiddetten uzak olmak; üremede (evlilikte) seçim şansına sahip olmak. 

4. Duyumlar, Hayal Gücü ve Düşünce (Senses, Imagination and Thought): Duyularını kullanabilmek, hayal kurabilmek ve düşünebilmek. Bunları insanca yerine getirebilmek. Ayrıca, bunları yerine getirirken yeteri kadar eğitime sahip olmak. 

5. Duygular (Emotions): Dışardaki insanlarla ve cisimlerle sevgi bağı kurabilmek; (bizi) kişiyi sevenleri ve kollayanları karşılıklı biçimde sevebilmek. Sevdiklerimizin yokluğunda büyük üzüntü duyabilmek. 

6. Muhakeme-Pratik Akıl (Practical Reason): “İyi” kavramını düşünebilmek. Birisinin yaşamını planlamada iyice düşünüp karar verebilmek. 

7. Yakın İlişki (Affiliation): 

a. Birileriyle yaşayabilmek; diğer insanlara ilgi ve yakınlık duymak; farklı sosyal ilişkiler kurabilmek; başkasının içinde bulunduğu durumu düşünebilmek. 

b. Kendine saygı duyabilmek; diğerlerinin haklarına sahip olabilmek; diğer insanlarla eşit olmak. 

8. Hayvanlar – Bitkiler (Other Species): Hayvanlarla bitkilerle ve doğa ile yakın ilişki kurmak ve ilgi duymak. 

9. Oyun (Play): Gülebilmek, oyun oynayabilmek, eğlenebilmek. 

10. Çevresinde Kontrol Gücünün Bulunması (Control Over One’s Environment): 

a. Siyasi: Siyasi seçimlere etkin bir şekilde katılabilmek; siyasi katılım hakkına sahip olmak; serbestçe konuşma hakkına sahip olmak. 

b. Maddi: Mülk sahibi olabilmek; diğerleriyle eşit mülk haklarına sahip olmak; diğer insanlarla eşit haklar çerçevesinde işarayabilmek; işyerinde insan yerine konmak; diğer işçilerle karşılıklı tanıma içerisinde anlamlı ilişkiler kurabilmek.