SOSYAL SORUNLAR

Ceza adaleti (criminal justice) olarak nitelendirdiğimiz kavram, yasalarla düzenlenen kuralların dışına çıkan ya da bu kurallara aykırı fiiller gerçekleştiren bireylere uygulanacak yaptırımlara ilişkin düzenlemelerdir.

Sosyal adalet (social justice) ise çoğu zaman yasal bir düzenlemeye konu olmasa da kurumların, sosyal norm ve değer sistemlerinin, ekonomik yapının işleyişi dolayısıyla ortaya çıkan yoksulluk ve eşitsizlik gibi sosyal sorunların tartışma ve araştırma başlığı yapıldığı alandır.

Sokratçı bir anlatı metodu ile kurgusal karakterleri tartıştırarak adalet fikrini tanımlaya çalışan Platon, adil olmayı bireyin bir fazileti olarak olarak tanımlamakta, bu anlamıyla adaleti de “bireyin erdemi” olarak ifade etmektedir.

Yeniden dağıtımcı ya da sosyal adalete ilişkin bir tartışmada “eşitlik” kavramını ilk kez vurgulayan Aristo’ya göre adil toplum “eşitlerin eşit oranda, eşit olmayanların se eşitsiz oranda” (Raphael, zenginliğe sahip olduğu toplumdur. Öte yandan, akılda tutulması gereken önemli bir nokta Aristo’nun “eşit bireyler” ifadesindeki eşitlik vurgusu toplumda yaşayan ve statüleri itibari ile eşit olan bireyleri ifade etmektedir.

Hobbes’un düşünce sistematiği içerisinde, ortak mülkiyetin olmadığı yerde, doğruluk yoktur. Zira ortak mülkiyetin olması demek “herkesin her şeyi elde tutma hakkına sahip” olması demektir. Böylesi bir toplumsal anlaşma sisteminde ise doğru olmayan herhangi bir eylemin ya da davranışın olmaması beklenir. Bu sebeple, Hobbes’a göre, ortak mülkiyetin olduğu yerde doğruluk (doğru karar ve davranış) ancak ve ancak sözleşmenin ya da anlaşmanın kurallarına uymak ve anlaşmayı korumakla mümkün olabilir.

David Hume’un kamusal faydayı sosyal adale- tin ölçütü olarak tanımlaması, klasik faydacı anlayış olarak bildiğimiz ve Jeremy Bentham ve John Stuart Mill’in öncülüğünü yaptığı yaklaşımın şekillenmesine önemli katkılar sunmuştur.

Amerika Birleşik Devletleri dünya üzerinde en yüksek gayrı safi milli hasılaya sahip ülkedir.

Hayek’e göre adalet arayışında bu arayışının önüne koyulacak bir “sosyal” sıfatı, önsel olarak serbest piyasaya müdahaleyi varsaymakta ve bu durum bireyin özgürlük ve haklarını ön plana çıkaran liberal değerlerle çelişmektedir. Dolayısıyla, ona göre, “özgür insanlardan oluşan bir toplumda sosyal adalet fikri kesin olarak boş ve anlamsızdır”.

Çağ daş liberteryen modelin en önemli temsilcisi Robert Nozick olarak işaret edilmektedir. Liberteryen düşünürlerin iddialarını temellendirirken sıklıkla işaret ettiği “liyakat”, hak edenin ödüllendirilmesi” ve hak sahipliği kavramına ek olarak Robert Nozick “sahiplik” veya “elde tutma” olarak da ifade edilebilecek “edinç” (holding) kavramını da sıklıkla kullanarak çağdaş liberteryen adalet fikrini ileri sürmektedir.

Rawls, ana sosyal metaları yukarıdaki şekilde sıralamıştır.

Ceza adaleti olarak nitelendirdiğimiz kavram, yasalarla düzenlenen kuralların dışına çıkan ya da bu kurallara aykırı fiiller gerçekleştiren bireylere uygulanacak yaptırımlara ilişkin düzenlemelerdir.

Sosyal ve ekonomik yapının işleyişi ve bu işleyişin sonuçlarıyla ilişkili olarak yerleşik, bir diğer deyişle yapısal eşitsizliklerin olmaması durumu sosyal adalet kavramını tanımlamaktadır.

Sokratçı bir anlatı metodu ile kurgusal karakterleri tartıştırarak adalet fikrini tanımlaya çalışan Platon, adil olmayı bireyin bir fazileti olarak olarak tanımlamakta, bu anlamıyla adaleti de “bireyin erdemi” olarak ifade etmektedir.

Yeniden dağıtımcı ya da sosyal adalete ilişkin bir tartışmada “eşitlik” kavramını ilk kez vurgulayan Aristo’ya göre adil toplum “eşitlerin eşit oranda, eşit olmayanların ise eşitsiz oranda” zenginliğe sahip olduğu toplumdur. Öte yandan, akılda tutulması gereken önemli bir nokta Aristo’nun “eşit bireyler” ifadesindeki eşitlik vurgusu toplumda yaşayan ve statüleri itibari ile eşit olan bireyleri ifade etmektedir.

Thomas Hobbes, David Hume, John Locke gibi önde gelen düşünürler Aydınlanma Dönemi’nde adalet kavramının gelişmesine önemli katkılar sunan isimler olarak ön plana çıkmıştır.

Faydacı yaklaşıma göre bir kararın, bir davranış veya bir ekonomik ya da siyasal politikanın adil bir karar olup olmadığını belirleyen, o kararın, davranışın ya da politikanın mümkün olan en geniş kesim için en çok mutluluk çıktısını üretmesi amacı güdülerek alınıp alınmamış olması ile ilgilidir.

Liberteryen adalet anlayışının gelişiminde en önemli isimlerden biri Robert Nozick olmuştur.

Liberteryen adalet fikrine ilişkin şu genel çerçeveyi çizmemiz mümkündür:
- Liberteryen adalet fikrinde, negatif özgürlük olarak da bilinen ve bireyin karar ve davranışlarında özgür bırakılmasını ya da dışsal müdahalelerden bağımsız olmasını savunan bakış açısı hâkim anlayıştır.
- Liberteryen adalet fikri, kazanım, transfer ve elde tutma ilkelerinin her bireye başlangıçta eşit olarak sağlanması gerektiğini vurgulamaktadır.
- Liberteryen adalet fikri, faydacı sosyal adalet anlayışının tersine, sonuç odaklı değil süreç odaklı bir adalet anlayışıdır.
- Liberteryen adalet fikrine göre, herkesin eşit haklara (kazanım, transfer ve elde tutma hakkı) sahip olduğu bir başlangıç noktasından hareket eden bireyler süreç içinde bu hakları, yeteneklerini ve emeklerini kullanarak sonuçta eşitsiz bir zenginlik elde ediyorlarsa söz konusu bu eşitsiz zenginlik meşru bir eşitsizliktir.
- Liberteryen adalet fikrinde, bir zenginliğin ya da değerin kazanılmasında, transfer edilmesinde ve elde tutulmasında temel değerlendirme ölçütü o zenginliği ya da değeri üreten ve dışsal müdahalelerden bağımsız olduğu varsayılan bireyin emek ve yeteneğidir.
- Liberteryen adalet fikrine göre, her birey kendi seçim ve davranışlarının sonuçlarını, bu sonuçların arzu edilen ya da arzu edilmeyen sonuçlar olmasından bağımsız olarak hak etmiştir

John Rawls’un “hakkaniyet olarak adalet” şeklinde kısaca formüle edilebilecek önerisi esasında yaşadığımız son otuz yılın en öne çıkan sosyal adalet kuramı olarak da düşünülebilir. Piyasa ekonomisi koşulları altında, piyasa ekonomisinin temel değerlerinin türetildiği liberal düşünceye ve piyasa ekonomisinin işleyişinden kaynaklı olarak ortaya çıkan kimi eşitsizliklerin giderilmesi için ileri sürülen eşitlikçilik perspektifine yaslanarak ileri sürülen adalet kuramıdır.

John Rawls’un sosyal adalet önerisinin özelliklerini kısaca özetlememizde fayda bulunuyor.
- Rawls’un sosyal adalet önerisi siyasal liberalizmin tarafsızlık ve herkese eşit mesafede durma kaygısını paylaşmaktadır.
- Rawlsçu adalet anlayışı, her toplum kesimine dönük ya da her farklı değer sistemine dönük olarak tarafsızlık anlayışını koruyabilmek için orijinal pozisyon ya da cehalet peçesi olarak bilinen analitik kurgusal bir araç ile sosyal adaletin ilkelerinin belirlenmesini önermektedir.
- Belirlenen sosyal adalet ilkeleri, herkese temel liberal ve siyasal özgürlüklerin eşit oranda dağıtılmasını, fırsat eşitliğini ve eşitsizliklerin en dezavantajlı grubun lehine düzenlenmesi gerektiğini söyleyen üç temel ilkeden oluşmaktadır.
- Belirlenen bu sosyal adalet ilkelerinin ana sosyal metalar olarak bilinen değerlerin dağıtılmasında temel alınması gerektiği vurgulanmaktadır.
- Ana sosyal metalar, Rawlsçu adalet anlayışında temel haklar ve özgürlükler; hareket özgürlüğü ve özgür meslek seçimi; pozisyonların sağladığı güç, otorite, imtiyaz ve sorumluluklar; gelir ve zenginlik ve de öz saygının toplumsal temeli olmak üzere beş grupta toplanır.
- Rawls’a göre yukarıda sıralanan sosyal adalet modelinin ilkeleri yine aynı sırayla (lexographical ordering) uygulanmalıdır. Bu anlamıyla birinci ilke ikinci ilke üzerinde üstünlüğe, ikinci ilkenin birinci fıkrası ise ikinci fıkrası üzerinde önceliğe sahiptir.
- Rawls, bu ilkelerin toplumsal yapının kurumsal organlarının en temeline yerleştirilmesi gerektiğini söyleyerek sosyal adaletin kurumlar aracılığıyla tesis edilebileceğini belirtmiş, böylece adaleti “bireyin bir erdemi” olarak gören görüş yerine, onu “kurumların erdemi” olarak tarif etmiştir