SOSYAL SORUNLAR - Deneme Sınavı - 17

Yapabilirlik yaklaşımının kavramsal çerçevesinin netleştirilmesine oldukça önemli katkılar sunmuş Robeyns ise söz konusu bu çevirim faktörlerini daha somut olarak
• Kişisel çevirim faktörleri (örneğin; bireyin fiziksel durumu, cinsiyeti, metabolizması, yetenek ve zekâsı)
• Sosyal çevirim faktörleri (örneğin; ayrımcı uygulamalar, toplumsal cinsiyet rolleri, sosyal hiyerarşiler)
• Çevresel çevirim faktörleri (örneğin; iklim koşulları, coğrafi konum, altyapı yatırımları)
olarak üç başlık altında toplamaktadır.

Martha Nussbaum yapabilirlik(ler) yaklaşımının gelişmesinde oldukça önemli katkılar koymuş ve Sen’den sonra bu yaklaşımının en bilinen ikinci ismi olan Amerikalı siyaset bilimcidir.

Bütünlük (Bodily Integrity): Bir yerden başka bir yere özgürce hareket edebilmek; saldırıdan, cinsel tacizden ve şiddetten uzak olmak; üremede (evlilikte) seçim şansına sahip olmak.

Genellikle İskandinav ülkelerinin ve gelişmiş Batı ekonomilerinin ilk sıraları işgal ettiğini gördüğümüz insani gelişme indeksine göre yapılan sıralamada Türkiye, 2013 yılında 187 ülke arasından 69’uncu sırada, 2014 yılında yine 187 ülke arasından 72’inci sırada, 2015 yılında ise sıralamaya katılan 188 ülke arasından 72’inci ve son olarak da 2016 yılında 188 ülke arasından 71’inci sırada yer almıştır.

En yeni verilerle ifade edecek olursak, Amerika Birleşik Devletleri’nde doğumundan sonra bir erkeğin ortalama ömrü 76,9 yıl, bir kadının ortalama ömrü 81,6 yıl olarak hesaplanmakta, her iki cinsiyetin de analize dâhil edildiği ülke ortalamasının ise 79,3 yıl olduğu görülmektedir. 

En özlü ifadesiyle kalkınma sahip olunan kaynakların istenilen amaç-lara uygun kullanılabilmesidir.

Geleneksel Kalkınma Anlayışı: Kalkınma anlayışının temel motivasyonu ekonomik değer çıktısını arttırmaktır. 

İnsani Kalkınma Anlayışı: Kalkınma anlayışının temel motivasyonu kalkınmayı hedefleyen ülke veya bölge insanların yaşam kalitesi, esenliklerini, sahip oldukları fırsatları ve özgürlüklerini arttırmaktır. 

İnsani Kalkınma Anlayışı: Kalkınma anlayışının temel motivasyonu kalkınmayı hedefleyen ülke veya bölge insanların yaşam kalitesi, esenliklerini, sahip oldukları fırsatları ve özgürlüklerini arttırmaktır. 

1998 yılı Nobel Ekonomi Ödülü’nü alan Amartya Sen’in, Dünya Bankası verilerine dayanarak aşağıdaki tabloda sunduğu karşılaştırması önemli çağdaş kalkınma literatüründe bir klasik olarak düşünülmektedir. Çin, Hindistan, Sri Lanka, Brezilya ve Meksika’nın oluşturduğu beş kalkınmakta olan ülkede 1983 ve 1984 yıllarındaki kişi başı toplam yıllık ekonomik gelirlerini ve bireylerin yaşam standardına ilişkin kimi değişkenleri içeren bu tablo şu şekilde:

İnsani kalkınma paradigmasının ortaya çıkmasına ön ayak olan 1998 yılı Nobel Ekonomi Ödülü’nü alan Amartya Sen’in, Dünya Bankası verilerine dayanarak aşağıdaki tabloda sunduğu karşılaştırması önemli çağdaş kalkınma literatüründe bir klasik olarak düşünülmektedir. Çin, Hindistan, Sri Lanka, Brezilya ve Meksika’nın oluşturduğu beş kalkınmakta olan ülkede 1983 ve 1984 yıllarındaki kişi başı toplam yıllık ekonomik gelirlerini ve bireylerin yaşam standardına ilişkin kimi değişkenleri içeren bu tablo şu şekilde: 

• Kişisel farklılıklar (örneğin, yaş, cinsiyet, engellilik durumu) 

• Fiziksel çevre farklılıkları (örneğin, iklim farklılıkları) 

• Sosyal çevre farklılıkları (örneğin şiddet ve suçun olup olmaması ya da toplumsal ilişkilerin doğası) 

• İlişkisel perspektifteki farklılıklar (örneğin; toplumdaki yerleşik ilişki ve davranış biçimleri, gelenekler, âdetler) 

• Aile içinde bölüşüm (örneğin, aile içerisinde zenginliğin ve gelirin bölüşümünü düzenleyen kurallar ve normlar) 

Nussbaum’un yapabilirlikler yaklaşımı her birey için garanti edilmesi gereken 10 temel yapabilirlik içermekte (Nussbaum, 2000, 78-80 ve 2011, 33-34) ve hükümetler bireyleri bu 10 temel yapabilirliği gerçekleştirme özgürlüklerini garanti etmelidirler. Bu yapabilirlikler şu şekilde sıralanmaktadır:

1. Hayat (Life): Normal bir yaşam süresinin sonuna kadar yaşayabilmek. Çok erken ölmemek ya da yaşamaya değmeyecek kadar çok kısa bir yaşama sahip olmamak.

2. Sağlık (Bodily Health): İyi bir sağlığa sahip olmak; üretken olmak, yeteri kadar beslenebilmek; yeterli bir eve sahip olmak.

3. Bütünlük (Bodily Integrity): Bir yerden başka bir yere özgürce hareket edebilmek; saldırıdan, cinsel tacizden ve şiddetten uzak olmak; üremede (evlilikte) seçim şansına sahip olmak.

4. Duyumlar, Hayal Gücü ve Düşünce (Senses, Imagination and Thought): Duyularını kullanabilmek, hayal kurabilmek ve düşünebilmek. Bunları insanca yerine getirebilmek. Ayrıca, bunları yerine getirirken yeteri kadar eğitime sahip olmak.

5. Duygular (Emotions): Dışardaki insanlarla ve cisimlerle sevgi bağı kurabilmek; (bizi) kişiyi sevenleri ve kollayanları karşılıklı biçimde sevebilmek. Sevdiklerimizin yokluğunda büyük üzüntü duyabilmek.

6. Muhakeme-Pratik Akıl (Practical Reason): “İyi” kavramını düşünebilmek. Birisinin yaşamını planlamada iyice düşünüp karar verebilmek.

7. Yakın İlişki (Affiliation):

a. Birileriyle yaşayabilmek; diğer insanlara ilgi ve yakınlık duymak; farklı sosyal ilişkiler kurabilmek; başkasının içinde bulunduğu durumu düşünebilmek.

b. Kendine saygı duyabilmek; diğerlerinin haklarına sahip olabilmek; diğer insanlarla eşit olmak.

8. Hayvanlar – Bitkiler (Other Species): Hayvanlarla bitkilerle ve doğa ile yakın ilişki kurmak ve ilgi duymak.

9. Oyun (Play): Gülebilmek, oyun oynayabilmek, eğlenebilmek.

10. Çevresinde Kontrol Gücünün Bulunması (Control Over One’s Environment):

a. Siyasi: Siyasi seçimlere etkin bir şekilde katılabilmek; siyasi katılım hakkına sahip olmak; serbestçe konuşma hakkına sahip olmak.

b. Maddi: Mülk sahibi olabilmek; diğerleriyle eşit mülk haklarına sahip olmak; diğer insanlarla eşit haklar çerçevesinde işarayabilmek; işyerinde insan yerine konmak; diğer işçilerle karşılıklı tanıma içerisinde anlamlı ilişkiler kurabilmek. (Çeviri: Karaçay vd., 2014, 30).

Nussbaum’un yapabilirlikler yaklaşımı her birey için garanti edilmesi gereken 10 temel yapabilirlik içermekte ve hükümetler bireyleri bu 10 temel yapabilirliği gerçekleştirme özgürlüklerini garanti etmelidirler. Bu yapabilirlikler şu şekilde sıralanmaktadır: 

1. Hayat (Life): Normal bir yaşam süresinin sonuna kadar yaşayabilmek. Çok erken ölmemek ya da yaşamaya değmeyecek kadar çok kısa bir yaşama sahip olmamak. 

2. Sağlık (Bodily Health): İyi bir sağlığa sahip olmak; üretken olmak, yeteri kadar beslenebilmek; yeterli bir eve sahip olmak. 

3. Bütünlük (Bodily Integrity): Bir yerden başka bir yere özgürce hareket edebilmek; saldırıdan, cinsel tacizden ve şiddetten uzak olmak; üremede (evlilikte) seçim şansına sahip olmak. 

4. Duyumlar, Hayal Gücü ve Düşünce (Senses, Imagination and Thought): Duyularını kullanabilmek, hayal kurabilmek ve düşünebilmek. Bunları insanca yerine getirebilmek. Ayrıca, bunları yerine getirirken yeteri kadar eğitime sahip olmak. 

5. Duygular (Emotions): Dışardaki insanlarla ve cisimlerle sevgi bağı kurabilmek; (bizi) kişiyi sevenleri ve kollayanları karşılıklı biçimde sevebilmek. Sevdiklerimizin yokluğunda büyük üzüntü duyabilmek. 

6. Muhakeme-Pratik Akıl (Practical Reason): “İyi” kavramını düşünebilmek. Birisinin yaşamını planlamada iyice düşünüp karar verebilmek. 

7. Yakın İlişki (Affiliation): 

a. Birileriyle yaşayabilmek; diğer insanlara ilgi ve yakınlık duymak; farklı sosyal ilişkiler kurabilmek; başkasının içinde bulunduğu durumu düşünebilmek. 

b. Kendine saygı duyabilmek; diğerlerinin haklarına sahip olabilmek; diğer insanlarla eşit olmak. 

8. Hayvanlar – Bitkiler (Other Species): Hayvanlarla bitkilerle ve doğa ile yakın ilişki kurmak ve ilgi duymak. 

9. Oyun (Play): Gülebilmek, oyun oynayabilmek, eğlenebilmek. 

10. Çevresinde Kontrol Gücünün Bulunması (Control Over One’s Environment): 

a. Siyasi: Siyasi seçimlere etkin bir şekilde katılabilmek; siyasi katılım hakkına sahip olmak; serbestçe konuşma hakkına sahip olmak. 

b. Maddi: Mülk sahibi olabilmek; diğerleriyle eşit mülk haklarına sahip olmak; diğer insanlarla eşit haklar çerçevesinde işarayabilmek; işyerinde insan yerine konmak; diğer işçilerle karşılıklı tanıma içerisinde anlamlı ilişkiler kurabilmek.

1998 yılında Nobel Ekonomi Ödülü’nü kazanan Hindistan asıllı ekonomist ve sosyal kuramcı Amartya Sen ve Amerikalı siyaset bilimci Martha Nussbaum’un öncülüğünde geliştirilen yapabilirlik(ler) yaklaşımı, kalkınma, sosyal adalet, yoksulluk, eşitsizlik, birey refahı ve sosyal seçim kuramı gibi birçok alanda kullanılan bir değerlendirme çerçevesidir.

Genellikle İskandinav ülkelerinin ve gelişmiş Batı ekonomilerinin ilk sıraları işgal ettiğini gördüğümüz insani gelişme indeksine göre yapılan sıralamada Türkiye, 2013 yılında 187 ülke arasından 69’uncu sırada, 2014 yılında yine 187 ülke arasından 72’inci sırada, 2015 yılında ise sıralamaya katılan 188 ülke arasından 72’inci ve son olarak da 2016 yılında 188 ülke arasından 71’inci sırada yer almıştır.

İlk yayınlandığı yıl olan 1990 yılından bu yana insani gelişme raporlarının sırasıyla odaklandıkları özel konu başlıkları şunlar olmuştur:

İlk yayınlandığı yıl olan 1990 yılından bu yana insani gelişme raporlarının sırasıyla odaklandıkları özel konu başlıkları şunlar olmuştur: • 1990: İnsani Kalkınma Kavramı ve Ölçümü • 1991: İnsani Kalkınmanın Finansmanı • 1992: İnsani Kalkınmanın Küresel Boyutları • 1993: İnsanın Katılımı • 1994: İnsani Güvenliğin Yeni Boyutları • 1995: Toplumsal Cinsiyet ve İnsani Kalkınma • 1996: Ekonomik Büyüme ve İnsani Kalkınma • 1997: İnsani Kalkınma ve Yoksulluğu Ortadan Kaldırmak • 1998: İnsani Kalkınma için Tüketim • 1999: Küreselleşmenin İnsani Yüzü • 2000: İnsan Hakları ve İnsani Kalkınma • 2001: Yeni Teknolojileri İnsani Kalkınma için Kullanmak • 2002: Parçalanmış Dünyada Demokrasiyi Derinleştirmek • 2003: Milenyum Kalkınma Hedefleri: Yoksulluğu Sonlandırmak Üzere Uluslararası Bir Sözleşme • 2004: Bugünün Çok Çeşitli Dünyasında Kültürel Özgürlük • 2005: Yol Ayrımındaki Uluslararası İşbirliği: Eşitsiz Bir Dünyada Yardım, Ticaret ve Güvenlik • 2006: Kıtlığın Ötesinde: İktidar, Yoksulluk ve Küresel Su Krizi • 2007 ve 2008: İklim Değişikliği ile Savaşmak: Bölünmüş Bir Dünyada Dayanışma • 2009: Engelleri Aşmak: Hareketlilik ve İnsani Kalkınma • 2010: Ulusların Gerçek Zenginliği: İnsani Kalkınmaya Doğru • 2011: Sürdürülebilirlik ve Adalet: Herkes İçin Daha İyi Bir Gelecek • 2013: Güneyin Yükselişi: Çeşitliliklerin Olduğu Bir Dünyada İnsani İlerleme • 2014: İnsani İlerlemeyi Sürdürmek: Kırılganlığı Azaltmak ve Direnci Artırmak • 2015: İnsani Kalkınma İçin Çalışmak • 2016: Herkes İçin İnsani Kalkınma

İlk yayınlandığı yıl olan 1990 yılından bu yana insani gelişme raporlarının sırasıyla odaklandıkları özel konu başlıkları şunlar olmuştur: • 1990: İnsani Kalkınma Kavramı ve Ölçümü • 1991: İnsani Kalkınmanın Finansmanı • 1992: İnsani Kalkınmanın Küresel Boyutları • 1993: İnsanın Katılımı • 1994: İnsani Güvenliğin Yeni Boyutları • 1995: Toplumsal Cinsiyet ve İnsani Kalkınma • 1996: Ekonomik Büyüme ve İnsani Kalkınma • 1997: İnsani Kalkınma ve Yoksulluğu Ortadan Kaldırmak • 1998: İnsani Kalkınma için Tüketim • 1999: Küreselleşmenin İnsani Yüzü • 2000: İnsan Hakları ve İnsani Kalkınma • 2001: Yeni Teknolojileri İnsani Kalkınma için Kullanmak • 2002: Parçalanmış Dünyada Demokrasiyi Derinleştirmek • 2003: Milenyum Kalkınma Hedefleri: Yoksulluğu Sonlandırmak Üzere Uluslararası Bir Sözleşme • 2004: Bugünün Çok Çeşitli Dünyasında Kültürel Özgürlük • 2005: Yol Ayrımındaki Uluslararası İşbirliği: Eşitsiz Bir Dünyada Yardım, Ticaret ve Güvenlik • 2006: Kıtlığın Ötesinde: İktidar, Yoksulluk ve Küresel Su Krizi • 2007 ve 2008: İklim Değişikliği ile Savaşmak: Bölünmüş Bir Dünyada Dayanışma • 2009: Engelleri Aşmak: Hareketlilik ve İnsani Kalkınma • 2010: Ulusların Gerçek Zenginliği: İnsani Kalkınmaya Doğru • 2011: Sürdürülebilirlik ve Adalet: Herkes İçin Daha İyi Bir Gelecek • 2013: Güneyin Yükselişi: Çeşitliliklerin Olduğu Bir Dünyada İnsani İlerleme • 2014: İnsani İlerlemeyi Sürdürmek: Kırılganlığı Azaltmak ve Direnci Artırmak • 2015: İnsani Kalkınma İçin Çalışmak • 2016: Herkes İçin İnsani Kalkınma

Özellikle Sen’in bu konudaki bilinçli çekimserliği ve Nussbaum’un sunduğu yapabilirlikler listesinin çeşitliliği ve soyutluğu bu değişkenleri belirlemekte kimi tartışmalara ve zorluklara sebep olmuşsa da 1990 yılından bu yana her yıl yayınlanan İnsani Gelişme Raporu üç hayati değişkene bir diğer deyişle yapabilirliğe odaklanmaktadır. Bunlar, • Uzun ve sağlıklı bir yaşam, bir diğer deyişle bireyin doğumunda beklenen yaşam süresi: Ölçümü bireyin ortalama yaşam süresi temel alınarak yapılmaktadır. • Bilgi, bir diğer deyişle ortalama eğitim süresi: Okur yazar oranı (2/3’ü) ve ilkokul, lise ve üniversite kayıtları yüzdesi (1/3’ü) ile yapılmaktadır. • Makul bir yaşam düzeyi: Ölçümü kişi başına düşen gelir ve alım gücünün Amerikan Doları üzerinden hesaplanmasıyla gerçekleştirilmektedir.

Sen’in ortaya koyduğu yapabilirlik yaklaşımından farklı olarak, Nussbaum’un yapabilirlikler yaklaşımı her birey için garanti edilmesi gereken 10 temel yapabilirlik içermekte (Nussbaum, 2000, 78-80 ve 2011, 33-34) ve hükümetler bireyleri bu 10 temel yapabilirliği gerçekleştirme özgürlüklerini garanti etmelidirler.