SOSYAL PSİKOLOJİ II

Bireyler, topluluklar ve popülasyonların sağlığını geliştirecek değişiklikleri teşvik etmek üzere dizayn edilmiş müdahalelerdir. Bu müdahaleler yönetimsel, çevresel ve yasama süreçlerinden bireysel davranışlara kadar bir çeşitlilik gösterir. Doğru cevap E'dir.

Fiziksel sağlığa ilişkin olarak kontrol odağının ölçümünde Çok Boyutlu Sağlık Kontrol Odağı Ölçeği kullanılmaktadır. Bu ölçekte, sağlık kontrol odağı üç boyutta ölçülmektedir. Bunlar içsel sağlık kontrol odağı, güçlü olan başkalarının kontrol odağı ve şans kontrol odağıdır. Doğru cevap B'dir.

Evre modelleri dışındaki teori ve modeller bir davranışı yapma kararını içeren bilişsel süreçlerin hepsinin aynı anda ve birlikte gerçekleştiğini varsaymışlardır. Oysa evre modelleri kişinin yaşam tarzı değişikliği yapma sırasında farklı zamanlarda farklı biliş ve süreçleri kullandığını ileri sürer. Doğru cevap C'dir.

Bu yaklaşımlar çok basit oldukları ve davranışı değiştirmenin kolaylığını abarttıkları için eleştirilmişlerdir. Daha karmaşık modeller geliştirilmiştir, ama bunlar sağlık psikolojisi alanında çok etkili değildir.

Eğer bir birey ileriki yaşamında diyabet hastalığına yakalanabileceğine inanıyorsa, diyabetin ciddi olduğuna ianıyorsa ve şekerli gıdalardan uzak durmanın kendini iyi hissettireceğini ve diyabet riskini azaltabileceğini düşünüyorsa ve bunlar para ve zamandan daha ağır basıyorsa bireyin şekerli gıdalardan uzak durma olasılığının yüksek olması sağlık inanç modeli ile açıklanır. Doğru cevap D'dir.

"İnsanların seçenekleri vardır ve insanlar yaşam tarzları üzerinde kontrol sahibidirler." varsayımına yönelik "Sadece bireylere ve onların davranışlarına odaklanmak, insanların yaşam tarzındaki seçenekleri ciddi biçimde sınırlayan maddi dezavantajları dikkate almaz." eleştirisi yapılmıştır. Doğru cevap A'dır.

Ünlü filozof Descartes zihin ve bedenin ayrı yapılar olduğu görüşünü benimsedi ve bu görüşü geliştirdi. Ancak Descartes’a göre zihin ve beden ayrı olsa da aralarında etkileşim vardır. Descartes’in görüşleri kendi zamanı için çok radikaldi ve sağlık ve hastalık çalışmaları için önemli sonuçlar  doğurdu. Bunlardan biri, bedenin fiziksel bir makine olarak kavramlaştırılabileceğiydi.

Biyotıbbi model:
1. İndirgemecidir. Bu yüzden sağlığın içerdiği diğer faktörlerin karmaşıklığını göz ardı eder.
2. Mekaniktir. Bu yüzden her hastalığın birincil bir biyolojik nedeni olduğunu
varsayar.
3. Düalisttir. Bu yüzden bireyin sosyal ve psikolojik yanlarını ihmal eder.
4. Empiristtir (görgülcüdür). Bu yüzden hastalıkların biyolojik nedenlerinin
nesnel olarak saptanabileceğini varsayar.
5. Hastalık odaklıdır. Bu yüzden sağlığı değil hastalığı vurgular.
6. Müdahalecidir. Bu yüzden aşırı biçimde müdahale eder

Klinik temelli sağlık psikolojisi daha çok araştırmaya dayalı bir alandır ve sağlık hizmetleri sistemi içinde çalışır. Klinik temelli bilgi hastalarla yapılan çok geniş ve çeşitli klinik çalışmaya uygulanır. Sağlık psikolojisi içindeki en gelişmiş ve en ana akım (psikolojiye hâkim olan bilgi ve pratikler) yaklaşımdır.

Nasıl yaşadığımız ve ne yaptığımız sağlığımızı etkilemektedir. Artık pek çok toplumda kamusal sağlığı korumak için tedbirler (örneğin temiz içme suyuna erişim gibi) alındığı ve popülasyon düzeyinde sağlık koşulları iyileştirildiği için enfeksiyon hastalıklarından ölüm oranı düşmüş ve daha
uzun yaşam beklentisi gelişmiştir. Başta Batı olmak üzere pek çok toplumda bugün hastalık ve ölümün en temel nedenleri bireysel yaşam tarzıyla ilişkili görülmektedir.

Sağlık psikolojisine dair yapılan tanım, temelde fiziksel sağlıkla ilgili dört geniş alanda sağlık psikolojisine
bir rol biçer. Bu dört alana ilişkin sağlık psikolojisinin rolü şöyle anlaşılabilir:
1. Sağlığı sürdürmek ve teşvik etmek
2. Hastalığı önlemek ve tedavi etmek
3. Hastalığın nedenlerini çalışmak
4. Sağlık hizmetleri sistemini ve sağlık politikalarını geliştirmek (iyileştirmek)
Ruh sağlığını korumak ve sürdürmekle ilgili bir rol tanımlanmamıştır.

Sosyal öğrenme teorisi bir kişinin belirli bir biçimde davranmasının iki bilişe (beklenti ve değer) bağlı olduğunu ileri sürer. Buna göre, davranış şunlara bağlıdır:
1. Bireyin davranışının belirli bir hedefe ulaşacağına ya da belirli bir sonucu
getireceğine ilişkin beklenti (“Eğer daha az tuzlu ve yağlı yiyecek yersem bu
benim sağlığım için iyi olacaktır”),
2. Bireyin bu hedef ya da sonuca ilişkin olumlu değerlendirmesi (“Sağlığımın
iyi olmasını istiyorum”).

Sağlık İnanç Modeli spesifik olarak sağlık eğitimi programları için geliştirilmiştir
ve sağlık psikolojisinde kullanılan belki de en eski ve en yaygın modeldir. Bu modele göre sağlıkla ilişkili davranışların kişi tarafından benimsenip benimsenmemesi iki türde bilişsel değerlendirmeye ve tetikleyici faktörlere bağlıdır:
1. Bir sağlık sorununun ne kadar tehdit edici olduğuna dair değerlendirme ,
söz konusu soruna/hastalığa karşı hassasiyet (“Bu hastalığa yakalanma ihtimalim ne kadar?”) ve durumun ciddiyeti (“Eğer bu hastalığa yakalanırsam
sonuçları ne kadar ciddi olur?”) hakkındaki inançlara dayalıdır.
2. Hastalık tehdidini azaltmayı sağlayacak davranışları değerlendirme, davranışın yararları ve bedelleri konusundaki algılara (“Bu davranışı yapmanın
benim için bedeli nedir, ne kadar zaman harcamam gerekir, ne kadar çaba
harcamam gerekir, ne kadar para harcamam gerekir, bu davranış beni daha
sağlıklı yapar mı, benim hastalık riskimi azaltır mı?”) dayalıdır.
3. Eylemi tetikleyiciler fiziksel belirtilerde olduğu gibi içsel olabilir ya da
medya kampanyaları, diğerlerinden alınan tavsiyeler ya da aileden birinin
hasta olmasında olduğu gibi dışsal olabilir.

Evre modelleri kişinin yaşam tarzı değişikliği yapma sırasında farklı zamanlarda farklı biliş ve süreçleri kullandığını ileri sürer. Sağlık psikolojisinde en iyi bilinen evre modeli Değişme Evreleri Modeli ya da diğer adıyla Transteorik Modeldir. Bu modelde bireylerin herhangi bir yaşam tarzı değişikliği yapmaya giriştiklerinde beş evreden geçtikleri ileri sürülür. Örneğin sigarayı bırakmak için bir bireyin şu beş evreyi takip etmesi beklenir:
Ön düşünme: Kişi sigara içmesiyle ilgilenmez ve sigarayı bırakmaya niyeti
yoktur.

Düşünme: Kişi belirsiz bir biçimde sigarayı bırakmayı düşünür fakat böyle bir
değişim kararı almamış ve bunun nasıl olacağını düşünmemiştir.
Hazırlık: Kişi sigarayı bırakmaya niyetlenir ve bunu nasıl başarabileceğini
planlamaya başlar.
Eylem: Kişi gerçekte sigarayı bırakmaya çalışır.
Sürdürme: Kişi altı ay boyunca sigarasız yaşamıştır ve tekrar başlamayı önlemeye çalışır.

Hassasiyet sağlık inanç modelinde yer alır.

Bireyselci yaklaşımın bireye ait bu varsayımlarının ve bu varsayımlarla ürettiği araştırma bulgularının toplumsal sonuçlarına da dikkat çekilmektedir. İlk olarak hasta olan bireyi hastalığından sorumlu tutan imalar içermesidir. Kasten ya da buna niyetli olmasa da ayrımcı olabileceği, eşitsizlikleri artırabileceği düşünülmektedir. Üçüncü olarak toplumdaki bazı gruplar için niyet edilmemiş bazı olumsuz sonuçları olabileceğine inanılmakta. Son eleştiri ise bilişsel ve algısal faktörlere ağır vurgu yapması, sağlık psikolojisi alanında çalışılmaya uygun olan diğer faktörlerin çok az çalışılması olarak belirtilmekte.

Doğru yanıt D seçeneğidir. Çünkü öz yeterlik kavramına göre Ozan durum-sonuç beklentilerine sahiptir, yani eyleme geçmezlerse ne olacağına dair
inançlara sahiptir. Diğer taraftan evre modellerine göre henüz eylem aşamasına geçmemiş, düşünme evresindedir. Değişim kararı almıştır, ancak nasıl yapacağını bilememektedir.

Korkut bey eşinin ısrarıyla düzenli spor yapmaya başladığı için bu davranışı dışsal kontrol ile gerçekleşmiştir. Çünkü düzenli spor yapmaya başlaması dışsal bir denetimle gerçekleşmiştir.

Yaşam tarzlarını ve davranışları etkilemeye yönelik sosyal biliş yaklaşımı ciddi bir biçimde eleştirilmiştir. Bu eleştirinin nedeni, kısmen bu teorilere ve modellere bu kadar dikkat ve kaynak ayrıldığı hâlde ne davranışı tahmin etmede ne de davranışı değiştirmede başarılı olmalarıdır.Sosyal biliş modellerinin araştırmalara rehberlik etmek anlamında çok pragmatik olmalarına rağmen kavramsal açıdan çeşitli nedenlerle son derece sorunlu oldukları ileri sürülmektedir. Örneğin bu modelle yapılan çalışmalardan negatif sonuçlar elde edildiğinde bu sonuçlar ya metodolojik açıdan ya da çalışılan popülasyon veya diğer şeylerle açıklanmaktadır ve bu yüzden bu modeller yanlışlanamamaktadır. Sosyal biliş modelleriyle ilgili bir başka büyük problem insanı aşırı rasyonel
birçok seçenek içinde neredeyse istatistik işlem yaparak karar veren bir varlık olarak göstermeleridir. Bu modellere göre eğer ileriki yıllarda olumsuz etkisi olabilecek bir davranış hakkında doğru bilginiz varsa ve hâlâ bu davranışı sürdürüyorsanız siz “irrasyonelsiniz” demektir. lineer bir model olduğu için döngüsellikle ilgilenmez. dolayısıyla soğru cevap (B) dir.

İnsanlara ne yapmaları, hayatlarını nasıl yaşamaları gerektiği söylenmesi insanların tavsiye edilenin tam tersi yönde davranmalarına yol açabilir. Buolgu kısmen de olsa psikolojik tepkisellik teorisi ile açıklanabilir. Bu teoriye göre insanlar kendilerini şimdi ya da gelecekte gerçekçi bir biçimde davranmakta özgürolan kişiler olarak görürler. Tepkisellik teorisi, insanların eylem özgürlüklerine
yönelik bir tehdit hissinin onları özgürlüklerine sahip çıkacak bir güdüsel duruma soktuğunu ileri sürer. Bu da tehdit edilmiş özgürlüğü kişi için daha değerli hâle getirir. Örneğin sigarayı yasaklamak, içmekten keyif alındığı için değil tam da yasaklandığı için sigarayı daha cazip hâle getirebilir.

Antik Yunan sağlık ve hastalığı’nın kötü ruhların bedeni istila etmesi değil de vücut fonksiyonları temelinde gören ilk uygarlıktır. Bu uygarlıkta zihin ve beden aynı birimin parçaları olarak görülüyordu ve onlara göre bunlar birlikte çalışıyordu. Beden ve zihnin bu kavramlaştırmasına monizm denir. Daha sonraki Yunan filozofları, özellikle Platon bu görüşü reddetti ve zihin (ruh) ve bedenin ayrı yapılar olduğunu ileri sürdü. Bu görüşe göre beden fiziksel bir varlık, zihin ise başka
bir şeydi ya da daha soyut bir şeydi. Zihin ve bedeni ayrı yapılar olarak gören bu
görüşe düalizm denir. Doğru cevap (A)'dır.