SOSYAL PSİKOLOJİ II - Deneme Sınavı - 9

Kitle davranışını açıklamada modern psikolojide kullanılan ‘Kimliksizleşme’ kavramı, Le Bon’cu yaklaşımdaki anonimlik kavramının yerine kullanılmaktadır.

Bireycilik/toplulukçuluk teorisiyle ilgili diğer önemli bir nokta, bu kavramların tek bir boyutta iki ayrı ucu mu temsil ettiği yoksa ikisinin birbirinden bağımsız iki boyut mu olduğu tartışmasıdır. Yani söz gelimi kişi düzeyinde analiz yapılıyorsa kişi bireyci değerlere sahip olurken toplulukçu değerlere sahip olamaz mı (çünkü bunlar birbirlerinin zıddı olarak kurgulanmıştır) yoksa bir kişinin bireycilik düzeyi yüksek, toplulukçuluk düzeyi düşük ya da her ikisi de yüksek ya da düşük düzeyde olabilir mi, sorusunu sormuş oluyoruz. Yukarıda da gördüğünüz üzere Hofstede başlangıçta bu kavramları bir boyutun iki zıt ucu olarak konumlandırmıştı. Oysa daha sonra kavramların bu yönüyle ilgili yapılan analizler, bu kavramların hem kavramsal hem de ampirik (görgül) olarak birbirinden bağımsız olduğunu yani iki ayrı boyut olarak düşünülmesi gerektiğini göstermiştir. Triandis (akt. Berry ve ark., 2002) bireyciliğin ve toplulukçuluğun her ikisinin de her bir kültürde duruma bağlı olarak az ya da çok görülebileceğini belirtmiştir.

Kağıtçıbaşı (2010) bireycilik ve toplulukçuluğun modernleşme-gelenekçilik
ikilemiyle karıştırıldığını öne sürmektedir. Modernleşme kuramlarına göre sosyal
normlar ve göreneklerin sosyoekonomik gelişmeyle değişmesi, toplulukçu yaşam
biçimlerinin zayıflayarak yerine bireycilik yaşam biçimlerinin geçmesi söz konusudur.
Bu değişmeye örnek olarak Kağıtçıbaşı (2010) toplulukçu kültürlerdeki aile
ilişkilerini verir. Bu kültürlerde maddi refahın artmasıyla yaşlılar kendi kendine
yeterli hâle gelir ve yetişkin evlatlarından bağımsız olurlar. Buna paralel olarak
ailedeki hiyerarşi de zayıflar. Zira maddi geçim için ana babaya sadakat gereksizleşir.
Bu, toplulukçu kültürün gerilemesi demektir. Ancak, Kağıtçıbaşı ekonomik
gelişmeyle toplulukçu kültürlerde toplulukçu özellikler zayıflasa bile, bunun yerine
otomatik olarak bireyci kültürün özelliklerinin geçmesi gerekmediğini ileri
sürmüştür. Nitekim toplulukçu kültürlerde nesiller arası karşılıklı bağımlılık
ve buna bağlı olarak hiyerarşi azalsa da yakın duygusal bağlar devam edebilir.
Bunun göstergelerinden biri, bu kültürlerde bireyci benlik kurgusunun değil,
Kağıtçıbaşı’nın “ilişkisel” adını verdiği benlik kurgusunun gelişmesidir.

Kağıtçıbaşı, bireyci kültürlerde daha çok II- ayrık benlik görüldüğünü ifade etmektedir ve  bu benlik türünü III- bağımsız benlik olarak kavramsallaştırmaktadır.

Bireyci/toplulukçu ya da bağımsızlık ve karşılıklı-bağımlılığın kültürel değişkenliğinin gözlendiği konulardan bir diğeri “kendini yükseltme” ya da “benliğe hizmet eden yanlılık”tır. Pek çok kültürler arası çalışma bireyci toplumlarda toplulukçu toplumlara göre kendini yükseltmeye daha fazla eğilim olduğunu göstermiştir. Özellikle Amerikalılarda bu eğilim çok belirgindir. Bu konuda Amerikalıları ve Japonları karşılaştıran çalışmalar, Japonlarda tam tersi bir eğilimi göstermiştir (Kağıtçıbaşı, 2010: 135).

Alçakgönüllülük kendini yükseltmeyle ilgili olduğu için, bu kez tersinden alçakgönüllülük açısından yapılan karşılaştırmalar söz konusu edilebilir. Kağıtçıbaşı (2010) toplulukçu toplumların daha geleneksel olarak sosyal ortamlarda alçak gönüllü davranılmasını belirleyebildiğini ileri sürer. Ona göre bu toplumlarda alçakgönüllülük bir izlenim yönetimi stratejisi olabileceği gibi, içselleştirildiğinde kişinin bir özelliği hâline gelir. Bu konuda Çinli ve Japon çocuk ve ergenlerle yapılan çalışmalarda, bu kültürlerde alçakgönüllülük özelliğinin küçük yaşlardan itibaren edinildiği ve bu kültürlerde alçakgönüllü kişilere değer verildiği gösterilmiştir.

Kimliksizleşme benlik farkındalığının azalması sonucu ortaya çıkmakta, dürtüsel davranışlar üzerindeki ketlemenin zayıflamasına, başkaları tarafından değerlendirilme kaygısının azalmasına yol açmaktadır. Aynı zamanda o andaki duygusal duruma gösterilen aşırı duyarlılığı beraberinde getirmektedir. Öte yandan kimliksizleşme otomatik olarak ve kaçınılmaz bir biçimde saldırgan ve antisosyal davranışa yol açmamaktadır.

Modern sosyal psikolojide kitleyi anormal olarak görmekten uzaklaşan ilk kuram Beliren Norm Kuramı’dır.

Beliren Norm Kuramı’nda kitlenin duygu ve davranışlarının da kitlede beliren normlar kapsamında sınırlandırılıyor olması Le Bon’un kitleleşme sürecini açıklarken vurguladığı bulaşma mekanizması ile çelişmektedir.

Sosyal kimlik Kuramı’nın kitle davranışlarını ve kitleleşme sürecini açıklarken öne çıkardığı temel nokta kitlenin gruplar arası bir olgu olmasıdır.

Sosyal kimlik yaklaşımı açısından en temel nokta, kitlenin gruplar arası bir olgu olmasıdır. Pek çok kit­le davranışında, kitle tek başına değildir, her zaman kitlenin karşı karşıya geldiği bir grup vardır. Yani kitle tek başına ortaya çıkan ve sonra da öylece kaybolan bir varlık değildir. İki rakip futbol takımının taraftarlarının çatışması buna örnek olarak gösterilebilir. Ayrıca, kitleyle açık açık karşı karşıya gelen bir grup olmadığında bile hâlâ sembolik bir karşı karşıya gelme söz konusudur. Sosyal kimlik kuramı, kitlesel süreci mümkün kılan şeyin bireyin kitlede erimesi ve kaybolması değil, tam tersine bir kimlikten başka bir kimliğe geçişi olduğunu ileri sürmektedir. Buna göre, kitle üyeleri, kitlede bireysel kimliklerini bir kenara bırakarak sosyal kimlik temelinde eylemde bulunurlar. Sosyal kimlik kuramına göre bu davranışı, kör bir heyecandan galeyana gelerek, tüm kitleye bulaşan bir davranış olarak yorumlamak doğru değildir. Tam tersine tüm kitle üyelerinin o anda söz konusu davranışı sosyal kimliklerine uygun bulduğu ve benimsediği iddia edilmektedir.

Biyolojik İndirgemecilik: Toplumsal bir olguyu toplumsal düzeyde açıklamak yerine daha alt düzey olan biyoloji ile açıklamaktır.

Toplumsal İnşacılık: Toplumsal gerçekliğin biyoloji veya kültür tarafından belirlenmeyip insanlar arasındaki etkileşimlerde, dilde kurulmasıdır.

Erkekleri betimlediği düşünülen kişilik özellikleri araçsal özellikler, kadınları betimlediği düşünülen kişilik özellikleri duygulanımsal özellikler olarak adlandırılmıştır. Araçsal özelliklere sahip kişinin aktif ve etkili bir kişiliği temsil ettiği, duygulanımsal özelliklere sahip bir insanın daha çok duygularla ve diğer insanlarla ilgilenen bir kişiliği temsil ettiği ileri sürülmektedir. Diğer bir deyişle araçsal özelliklerin “erkeksiliği”, duygulanımsal özelliklerin “kadınsılığı” temsil ettiğine inanılmaktadır.

İnsanların geleneksel cinsiyetçi tutumları mı yoksa eşitlikçi toplumsal cinsiyet tutumlarını mı benimsediklerini ya da bu iki uç arasında nerede olduklarını ölçmek için Spence ve Helmrich tarafından 1972’de Kadınlara Yönelik Tutumlar Ölçeği (KTÖ) geliştirilmiştir.

Günümüzde sosyal psikolojide yeni ya da modern cinsiyetçilik yaklaşımları içinde en yaygın olanı Çelişik Duygulu Cinsiyetçiliktir (ÇDC) (Glick ve Fiske,
1996). Bu yaklaşım içinden aynı zamanda Çelişik Duygulu Cinsiyetçilik Ölçeği de geliştirilmiştir. Cinsiyetçiliği yapısal olarak analiz eden ÇDC yaklaşımı kadınlar ve erkekler arasında birbirini tamamlayıcı ilişki ve karşılıklı bağımlılık ilişkisi öngörür. Bu öngörü gereğince diğer önyargı biçimlerinin tersine kadınlar ve
erkekler arasına sosyal mesafe (dışlama) konamaz. Yani istedikleri kadar kadınlara karşı önyargılı olsunlar, erkekler cinsel üreme için kadınlara bağımlıdırlar.

Sosyal psikolojide cinsiyetçiliğin bir çalışma alanı olarak ortaya çıkışı ABD’de 1970’lerdeki kadın hareketi/feminist hareketinin doğrudan bir sonucudur.

Himayecilik: Sadece toplumsal cinsiyetler arasında değil, tüm hiyerarşik ilişkilerde üst konumda bulunanların alt konumdakilere ilişkin görünüşte iyicil olan söylem ve pratikleridir.

Düşmanca Cinsiyetçilik: Geleneksel kadın rollerinin dışına çıkan kadınlara karşı gösterilen olumsuz tutum ve davranışlardır.

Korumacı Cinsiyetçilik: Kadınların erkekler tarafından korunması gerektiği inancına dayalı olarak kadınlara yönelik görünüşte olumlu tutum ve davranışlardır.