SOSYAL PSİKOLOJİ II - Deneme Sınavı - 2

Sağlık psikolojisine dair yapılan tanım, temelde fiziksel sağlıkla ilgili dört geniş alanda sağlık psikolojisine
bir rol biçer. Bu dört alana ilişkin sağlık psikolojisinin rolü şöyle anlaşılabilir:
1. Sağlığı sürdürmek ve teşvik etmek
2. Hastalığı önlemek ve tedavi etmek
3. Hastalığın nedenlerini çalışmak
4. Sağlık hizmetleri sistemini ve sağlık politikalarını geliştirmek (iyileştirmek)
Ruh sağlığını korumak ve sürdürmekle ilgili bir rol tanımlanmamıştır.

Araştırmalar kadın ve erkeklere ait fiziksel görünüm kalıpyargılarının kullanılarak diğer kalıpyargı bileşenlerinin de güçlü bir biçimde harekete geçirildiğini göstermiştir. Yani eğer kadın fiziksel görünüm açısından “kadınsı” kalıpyargısal özelliklere sahipse o kadının “kadınsı” kişilik özelliklerine, “kadınsı” cinsiyet rollerine ve “kadınsı” bir mesleğe de sahip olduğu düşünülmektedir. Fiziksel görünüm açısından “kadınsılık” “zarafet”, “incelik” “yumuşaklık” gibi kalıpyargısal özelliklerle betimlenmektedir.

Sosyal öğrenme teorisi bir kişinin belirli bir biçimde davranmasının iki bilişe (beklenti ve değer) bağlı olduğunu ileri sürer. Buna göre, davranış şunlara bağlıdır:
1. Bireyin davranışının belirli bir hedefe ulaşacağına ya da belirli bir sonucu
getireceğine ilişkin beklenti (“Eğer daha az tuzlu ve yağlı yiyecek yersem bu
benim sağlığım için iyi olacaktır”),
2. Bireyin bu hedef ya da sonuca ilişkin olumlu değerlendirmesi (“Sağlığımın
iyi olmasını istiyorum”).

Sağlık İnanç Modeli spesifik olarak sağlık eğitimi programları için geliştirilmiştir
ve sağlık psikolojisinde kullanılan belki de en eski ve en yaygın modeldir. Bu modele göre sağlıkla ilişkili davranışların kişi tarafından benimsenip benimsenmemesi iki türde bilişsel değerlendirmeye ve tetikleyici faktörlere bağlıdır:
1. Bir sağlık sorununun ne kadar tehdit edici olduğuna dair değerlendirme ,
söz konusu soruna/hastalığa karşı hassasiyet (“Bu hastalığa yakalanma ihtimalim ne kadar?”) ve durumun ciddiyeti (“Eğer bu hastalığa yakalanırsam
sonuçları ne kadar ciddi olur?”) hakkındaki inançlara dayalıdır.
2. Hastalık tehdidini azaltmayı sağlayacak davranışları değerlendirme, davranışın yararları ve bedelleri konusundaki algılara (“Bu davranışı yapmanın
benim için bedeli nedir, ne kadar zaman harcamam gerekir, ne kadar çaba
harcamam gerekir, ne kadar para harcamam gerekir, bu davranış beni daha
sağlıklı yapar mı, benim hastalık riskimi azaltır mı?”) dayalıdır.
3. Eylemi tetikleyiciler fiziksel belirtilerde olduğu gibi içsel olabilir ya da
medya kampanyaları, diğerlerinden alınan tavsiyeler ya da aileden birinin
hasta olmasında olduğu gibi dışsal olabilir.

Evre modelleri kişinin yaşam tarzı değişikliği yapma sırasında farklı zamanlarda farklı biliş ve süreçleri kullandığını ileri sürer. Sağlık psikolojisinde en iyi bilinen evre modeli Değişme Evreleri Modeli ya da diğer adıyla Transteorik Modeldir. Bu modelde bireylerin herhangi bir yaşam tarzı değişikliği yapmaya giriştiklerinde beş evreden geçtikleri ileri sürülür. Örneğin sigarayı bırakmak için bir bireyin şu beş evreyi takip etmesi beklenir:
Ön düşünme: Kişi sigara içmesiyle ilgilenmez ve sigarayı bırakmaya niyeti
yoktur.

Düşünme: Kişi belirsiz bir biçimde sigarayı bırakmayı düşünür fakat böyle bir
değişim kararı almamış ve bunun nasıl olacağını düşünmemiştir.
Hazırlık: Kişi sigarayı bırakmaya niyetlenir ve bunu nasıl başarabileceğini
planlamaya başlar.
Eylem: Kişi gerçekte sigarayı bırakmaya çalışır.
Sürdürme: Kişi altı ay boyunca sigarasız yaşamıştır ve tekrar başlamayı önlemeye çalışır.

Hassasiyet sağlık inanç modelinde yer alır.

Toplumsal cinsiyete ait kişilik özellikleriyle ilişkili kalıpyargılar konusundaki araştırmalar, çok sayıda kişilik özelliğinden oluşan bir listede hangi özelliklerin daha çok kadınları, hangi özelliklerin daha çok erkekleri betimlediğinin katılımcılar tarafından seçilmesiyle gerçekleştirilmektedir. Bu araştırmalarda, erkekler genelde “bağımsız”, “aktif ”, “öz güvenli”, “baskın”, “hırslı”, “duygularını belli etmeyen” gibi özelliklerle betimlenmişlerdir.

Bireyselci yaklaşımın bireye ait bu varsayımlarının ve bu varsayımlarla ürettiği araştırma bulgularının toplumsal sonuçlarına da dikkat çekilmektedir. İlk olarak hasta olan bireyi hastalığından sorumlu tutan imalar içermesidir. Kasten ya da buna niyetli olmasa da ayrımcı olabileceği, eşitsizlikleri artırabileceği düşünülmektedir. Üçüncü olarak toplumdaki bazı gruplar için niyet edilmemiş bazı olumsuz sonuçları olabileceğine inanılmakta. Son eleştiri ise bilişsel ve algısal faktörlere ağır vurgu yapması, sağlık psikolojisi alanında çalışılmaya uygun olan diğer faktörlerin çok az çalışılması olarak belirtilmekte.

Doğru yanıt D seçeneğidir. Çünkü öz yeterlik kavramına göre Ozan durum-sonuç beklentilerine sahiptir, yani eyleme geçmezlerse ne olacağına dair
inançlara sahiptir. Diğer taraftan evre modellerine göre henüz eylem aşamasına geçmemiş, düşünme evresindedir. Değişim kararı almıştır, ancak nasıl yapacağını bilememektedir.

Korkut bey eşinin ısrarıyla düzenli spor yapmaya başladığı için bu davranışı dışsal kontrol ile gerçekleşmiştir. Çünkü düzenli spor yapmaya başlaması dışsal bir denetimle gerçekleşmiştir.

Yaşam tarzlarını ve davranışları etkilemeye yönelik sosyal biliş yaklaşımı ciddi bir biçimde eleştirilmiştir. Bu eleştirinin nedeni, kısmen bu teorilere ve modellere bu kadar dikkat ve kaynak ayrıldığı hâlde ne davranışı tahmin etmede ne de davranışı değiştirmede başarılı olmalarıdır.Sosyal biliş modellerinin araştırmalara rehberlik etmek anlamında çok pragmatik olmalarına rağmen kavramsal açıdan çeşitli nedenlerle son derece sorunlu oldukları ileri sürülmektedir. Örneğin bu modelle yapılan çalışmalardan negatif sonuçlar elde edildiğinde bu sonuçlar ya metodolojik açıdan ya da çalışılan popülasyon veya diğer şeylerle açıklanmaktadır ve bu yüzden bu modeller yanlışlanamamaktadır. Sosyal biliş modelleriyle ilgili bir başka büyük problem insanı aşırı rasyonel
birçok seçenek içinde neredeyse istatistik işlem yaparak karar veren bir varlık olarak göstermeleridir. Bu modellere göre eğer ileriki yıllarda olumsuz etkisi olabilecek bir davranış hakkında doğru bilginiz varsa ve hâlâ bu davranışı sürdürüyorsanız siz “irrasyonelsiniz” demektir. lineer bir model olduğu için döngüsellikle ilgilenmez. dolayısıyla soğru cevap (B) dir.

İnsanlara ne yapmaları, hayatlarını nasıl yaşamaları gerektiği söylenmesi insanların tavsiye edilenin tam tersi yönde davranmalarına yol açabilir. Buolgu kısmen de olsa psikolojik tepkisellik teorisi ile açıklanabilir. Bu teoriye göre insanlar kendilerini şimdi ya da gelecekte gerçekçi bir biçimde davranmakta özgürolan kişiler olarak görürler. Tepkisellik teorisi, insanların eylem özgürlüklerine
yönelik bir tehdit hissinin onları özgürlüklerine sahip çıkacak bir güdüsel duruma soktuğunu ileri sürer. Bu da tehdit edilmiş özgürlüğü kişi için daha değerli hâle getirir. Örneğin sigarayı yasaklamak, içmekten keyif alındığı için değil tam da yasaklandığı için sigarayı daha cazip hâle getirebilir.

Antik Yunan sağlık ve hastalığı’nın kötü ruhların bedeni istila etmesi değil de vücut fonksiyonları temelinde gören ilk uygarlıktır. Bu uygarlıkta zihin ve beden aynı birimin parçaları olarak görülüyordu ve onlara göre bunlar birlikte çalışıyordu. Beden ve zihnin bu kavramlaştırmasına monizm denir. Daha sonraki Yunan filozofları, özellikle Platon bu görüşü reddetti ve zihin (ruh) ve bedenin ayrı yapılar olduğunu ileri sürdü. Bu görüşe göre beden fiziksel bir varlık, zihin ise başka
bir şeydi ya da daha soyut bir şeydi. Zihin ve bedeni ayrı yapılar olarak gören bu
görüşe düalizm denir. Doğru cevap (A)'dır.

Kültür her yerde karşımıza çıkan ve farklı bağlamlarda farklı anlamlar içerecek şekilde kullanılan bir kavramdır. Sosyal bilimlerin hiçbiri bu kavram olmadan herhangi bir toplumsal ya da bireysel olguyu tanımlayamaz. Bu bağlamda çevrenin insan yapısı olan parçası kültür kavramıyla açıklandığından bu sorunun doğru yanıtı A seçeneğidir.

Kağıtçıbaşı ve Berry (1989) kültürler arası psikolojiyi “bireysel psikolojik ve sosyal işlevselliklerin çeşitli kültürler ve etnik gruplar arasında benzerliklerinin ve farklılıklarının çalışılması” olarak tanımlamıştır. Kültürler arası psikologlar başlangıçta tüm kültürlerde geçerli olabilecek evrensel ilkeler aramaya çalışmışlardır. Bu yüzden de kültürler arası psikoloji geleneksel olarak Batılı teorilerin farklı kültürlerde test edilmesi çalışmaları yapmak anlamına gelmiştir. Kültürlerarası psikoloji, bireysel psikolojik ve sosyal fonksiyonellikler açısından kültürler arasında karşılaştırmalar yapan bir psikoloji disiplinini temsil ettiğinden bu sorunun doğru yanıtı B seçeneğidir.

Kültürler arası psikolojideki değer araştırmalarını en çok etkileyen ve çok sayıda araştırma yapılmasına neden olan, bu çalışmalar değil, Hofstede’nin dev çalışması olmuştur. Hofstede (akt.Berry ve ark., 2002) uzun yıllar uluslararası bir şirkette (IBM) çalışmış ve elli ülkeden gelen altmış altı farklı milliyetten 116.000 kişiye değerler üzerinden hazırlanan bir ölçek uygulamıştır. Bu yüzden bu sorunun doğru yanıtı C seçeneğidir.

Güç mesafesi, bir toplumun ya da sosyal yapının üyelerinin güç dağıtımı ile ilgili düşüncelerinin sorgulandığı boyuttur. Bu boyutun gücün dengesiz dağıtıldığı ve eşit dağıtıldığını varsayan iki ucu vardır. Ölçeği dolduran kişilerin bu iki uçtan hangisine yakın oldukları bilgisine ulaşılır. Düşük güç mesafesi olan toplumlarda/kültürlerde bu boyutta öne çıkan değerler şöyle sıralanabilir: Toplumların eşitsizlik düzeyi düşüktür. İnsanların bağımlılık düzeyleri eşittir. Güç kullanmak yasaldır. Güçlüler ile güçsüzler uyum hâlindedir. Güçsüzler iş birliği yapar. Çocuklara aile bireyi gibi davranılır. Ayrıcalıklar ön plana çıkmaz. Yüksek güç mesafesi olan toplumların/kültürlerin bu boyutta öne çıkan değerleri şunlardır: Güçlülerin ayrıcalıkları belirgindir. Güçsüzler güçlülere bağımlıdır. Doğruyu ve yanlışı güçlü olan belirler. Güçlüler ile güçsüzler çatışma hâlindedir. Güçsüzler düşük düzeyde iş birliği yapar. Çocuklara itaat öğretilir. Bu sebeple bu sorunun doğru yanıtı D seçeneğidir.

Bireycilik/Toplulukçuluk, bireylerin gruba/topluma ne kadar ait hissettiklerinin sorgulandığı bir boyuttur. Bireycilik ucunda kişinin kendini toplumdan ayrı bir birey olarak görmesi, toplulukçuluk ucunda ise kişinin kendisini grubun/toplumun bir üyesi/parçası olarak görmesi söz konusudur. Bu boyutun kullanıldığı kültürler arası karşılaştırmalarda daha çok Kuzey Avrupa ülkeleri ve ABD bireyci uçtadır. Bu bireyci kültürlerde bireysel ihtiyaçlara ve başarılara çok önem verilir. Bu kültürlerde bireyler kendilerini bağımsız ve biricik görürler. Bunun tersine toplulukçu (kolektivist) kültürlerde bireyler kendilerini aile, kabile ya da ulus gibi toplulukların içinde tanımlarlar. Bu kültürlerde rekabetten çok iş birliğine önem verilir ve bireysel başarılardan çok grup başarıları önemlidir. Bu bakımdan bu sorunun doğru yanıtı E seçeneğidir.

Belirsizlikten kaçınma, toplumların değişimin çok hızlı olduğu, bilginin az ya da yetersiz olduğu durumlarda yaşanan belirsizlikten duydukları kaygı ya da tedirginliğin sorgulandığı boyuttur. Bir uç, belirsizliğe toleransın düşük olması, diğer uç ise belirsizliğe toleransın yüksek olmasıdır. Belirsizliği kabul etme kapasitesi düşük olan toplumlarda kaygı yüksektir ve bu yüzden formel kuralların koyulmasına ihtiyaç duyulur. Bu sebeple bu sorunun doğru yanıtı E seçeneğidir.

Erkeksilik/kadınsılık, işle ilgili hedeflere (para kazanma, yükselme) ve girişkenliğe vurgu yapma derecesine karşı kişiler arası hedeflere (arkadaşça atmosfer, patronla iyi anlaşmak) ve şefkatliliğe yapılan vurgunun derecesinin tanımlandığı bir boyuttur. “Girişkenlik”, “iddiacılık”, “rekabet”, “hırs” gibi değerler “erkeksi”; “eşitlik”, “dayanışma”, “nezaket”, “merhamet” gibi değerler “kadınsı” değerler olarak tanımlanmıştır. Bu yüzden bu sorunun doğru yanıtı D seçeneğidir.

Uzun ve Kısa Döneme Yönelme/Zaman Yönelimi, toplumların veya sosyal organizasyonların zaman ufuklarının sorgulandığı ve geleceğe yönelik kısa veya uzun vadeli hedef ya da planlarının ölçüldüğü boyuttur. Bir uç uzun döneme yönelme, diğer uç kısa döneme yönelmeyle betimlenir. Buna göre kısa döneme yönelik kültür, statik ve geçmiş ya da şimdiki zamana odaklanan dar bir bakış açısını temsil eder. Uzun döneme yönelik kültür ise dinamik ve geleceğe yönelik daha geniş bakış açısını kapsar. Uzun dönem odaklı toplumlar/kültürler ya da sosyal organizasyonlar geleceğe yönelik planlarına göre çıkarlarını belirlemekte ve değerler de bu çıkarlarla şekillenmektedir. Bunun tersine kısa dönem odaklılık daha çok geçmişe ve şimdiye vurgu yapar. Bu tür kültürlerde geçmişten gelen değerlere saygı ve şu andaki toplumsal sorumluluklar önem taşır. bu yüzden bu sorunun doğru yanıtı C seçeneğidir.